Балъкъэр лъэпкъым, ди республикэм, я усакIуэшхуэ Кулиев Къайсын зэрызэджэжыр «Шэджэм псыхъуэ щалъхуа усакIуэ» цIэрат. Ар къыщалъхуат Шэджэм аузым - ди щIыналъэр зыгъэдахэ щIыпIэхэм ящыщ зым. Къайсын и дежкIэ и унэр, къыщалъхуа щIыпIэр нэхъыжьхэм я щIэин къудейтэкъым, атIэ и гъащIэм, и тхыгъэхэм къыпызыщэ лъапIэныгъэт. Хэт абы хуэдэу къэзыIуэтэфар щIыналъэм и беягъымрэ абы щыпсэухэм я уардагъымрэ? Хэт къэзыгъэлъэгъуэфар и лъэпкъым хэлъа бэшэчыгъэмрэ къарумрэ?
Къайсын илъэсий ирикъуат ар Шэджэм Ищхъэрэм дэт школым и пэщIэдзэ классым щагъэкIуам щыгъуэ. ЩIымахуэ мазэхэм школым щеджэрт, гъэмахуэм, езым хуэдэ щIалэ цIыкIухэм я гъусэу, шкIэхэр, мэлхэр игъэхъуу губгъуэм итт, мэкъу еуэрт. Уанэгум быдэу ису (а быдагъэр Къайсын и гъащIэм и хьэл-щэн нэхъыщхьэу дапщэщи щытащ) а Iуэхухэм пэрытурэ, адэшхуэм жиIэу зэхиха балъкъэр уэрэдыжьхэр, пшыналъэхэр къришырт. Макъ жьгъыру зиIэ щIалэ цIыкIум пщIэ лей щиIэт хьэгъуэлIыгъуэхэм: ар тхьэмадэм зыбгъэдигъэтIысхьэрти, зэрышагъащIэхэм папщIэ уэрэдхэр, хъуэхъухэр, къебжэкIхэр жригъэIэрт.
Школыр ехъулIэныгъэкIэ къиуха нэужь, Кулиевыр Москва кIуащ икIи Театр гъуазджэмкIэ къэрал институтым, Луначарскэм и цIэр зезыхьэм, щIэтIысхьащ. Усэ тхыным дихьэх щIалэщIэр апхуэдэуи пщыхьэщхьэеджэу щIэст Литературэ институтым. А лъэхъэнэм Къайсын зригъэцIыхуащ къэралым щыцIэрыIуэ тхакIуэхэр, усакIуэхэр. И къалэмыпэм къыпыкI тхыгъэхэр абыхэм ягу ирихьырт икIи тхылъу къыдигъэкIыну чэнджэщ къратырт. Хэку зауэшхуэм и пэ къихуэу дунейм къытехьауэ щытащ Кулиевым и япэ усэ тхылъыр. АдэкIэ зауэ, лыгъей, бэлыхь…
Совет цIыхубэм а зэманым къахуихьа гугъуехь псори Къайсын нэсу зыхищIащ. Зауэм и япэ махуэхэм Дзэ Плъыжьым хыхьащ ар, езым и лъэIукIэ, икIи парашютист хъуащ. КIыхьт икIи гугъут Кулиевым и зауэ гъуэгур: япэщIыкIэ Прибалтикэ, къыкIэлъыкIуэу Орёл, Тулэ, иужькIэ Сталинград, Севастополь, Кърым, Сиваш гуэлыр…
Зауэр зауэщ - абы дэрэжэгъуэ къозыт хэлъкъым. АрщхьэкIэ Къайсын гуфIэгъуэ дыдэ, гъащIэм и тыгъэ лъапIэ къыщыхъуат и лъахэгъу, и ныбжьэгъу, и къуэш пэлъытэ КIыщокъуэ Алим 1942 гъэм Орёл деж зэрыщыхуэзар. Къайсын уIэгъэ хьэлъэ хъуауэ Алим ар зэуапIэ губгъуэм кърихыжауэ щытащ. Госпиталым щIэлъа нэужь, ар хуит ящIат унэм кIуэжыну, ауэ имыдэу Сталинград фронтым Iухьащ. Абы къыщыдэкI газетым щылажьэу, ар зэуащ, къалэмри фочри зэдигъабзэу.
1944 гъэм Кулиевыр аргуэру уIэгъэ хъуащ. Сымаджэщым къыщIэкIыжауэ унэм къагъэкIуэжынрэ пэт къищIащ къызыхэкIа лъэпкъыр Шэджэм аузым ирашу Къыргъыз щIыпIэ мыцIыхум залымыгъэкIэ зэрагъэIэпхъуар. Партым и Политбюром кърита хуитыныгъэмкIэ зауэлI хахуэ, офицер, усакIуэ цIэрыIуэ Кулиевыр къэралым и дэнэ щIыпIи, Москварэ Ленинградрэ къищынэмыщIа, щыпсэуну Iэмал иIэт, арщхьэкIэ абы мурад ищIащ и лъэпкъыр здэщыIэм кIуэну, абы къытепсыха бэлыхьыр ядигъэвыну. Апхуэдэуи хъуащ.
Хамэ щIыпIэм гугъуехь куэдым щыпэщIэтащ усакIуэр, ауэ абыхэм иращIыкIыфакъым ар, къызыхэкIа лъэпкъми хуэдэу. Я насыпым къихьри, 1957 гъэм балъкъэрхэр хуит ящIащ я щIыналъэм къагъэзэжыну. Апхуэдиз гугъуехьрэ бэлыхьрэ зышэча цIыхухэр шыIэныгъэ яхэлъу, гу щабэу, псэ къабзэу къызэтенэфащ. Ар лIыгъэшхуэт. Iуащхьэмахуэ Iуплъэжыну зи пщIыхь къыхэмыхуа балъкъэрхэм я дежкIэ ар дэрэжэгъуэшхуэт. Кулиевым и къалэмыпэм къыпыкIа тхыгъэ куэд хуигъэпсауэ щытащ а лъэпкъ гуфIэгъуэшхуэм.
Кулиев Къайсын и усыгъэр балъкъэр тхыдэр къызэрыщыж гъуджэщ. Абы иплъэ лъэпкъым зелъагъуж уардэу, лъэщу, гугъуехь псоми пэлъэщыфу. Езы усакIуэм и тхыгъэхэр балъкъэрхэм яхуэхъуащ зи псыхъуэм дэмыхуэжу гъунэгъу губгъуи тафи щIэзыгъэна къуршыпс уэр.