Уэшхеджэ

Уэшхым хьэрычэт ирыращIэрт

XIX-нэ лIэщIыгъуэм и кIэхэм, XX-нэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм Штат Зэгуэтхэм уэшхым хьэрычэт иращIэныр къэунэхуауэ щытащ. Уэшхыр ящэхурт фермерхэм, мэкъумэш зыщIэхэм. ЩэхуакIуэхэр щыIэху, зыщэну и ужь итхэри нэхъыбэ хъурт. КъипIуэ хъунущ цIэ зыбжанэ. Джуэл Клейтон хьэуа зригъэубыда шар абрагъуэкIэ уафэм динамит дрихьейрти, абдеж къыщигъауэрт. Австралием щыщ Мельбурн Фрэнк барометркIэ жьым и къепщэкIэм кIэлъыплъырти, уэшхыр къигъэIэсэу жиIэрт. Ауэ абыхэм уэшх уасэ хах пэтми, ар къешхынымкIэ шэсыпIэ ихьэртэкъым, атIэ къешхмэ, езыхэм я фIыгъэу, къемышхми, уафэм зыгуэрхэм щызэблэуауэ жаIэрт. Ауэ, шэсыпIи ихьэу, уэшхри къриджэфу, ищэфу зы къэунэхуащ…

Хэтфилд Чарльз

Канзасс инджылыз квакерхэм я унагъуэм 1875 гъэм къыщалъхуащ. БалигъыпIэ иувэри, ахъшэ къилэжьу щIидзащ, зэрыдэ машинэхэр ищэурэ. ЩIалэм хъуэпсапIэ иIэт - уэшх къригъэшхыфу зригъэсэну хуейт. И хъуэпсапIэми телажьэрт: метеорологием и щэхухэр иджырт, физикэмрэ химиемрэ уэшхым теухуауэ хэтыр къанэ щымыIэу зэригъащIэрт. 1902 гъэм илъэс куэдкIэ зэлэжьа зы щIэныгъэ къэхутэныгъэ къехъулIащ. Сытыт абы уэшх къригъэшхынымкIэ иIэ щэху нэхъыщхьэр? Химиемрэ физикэмрэ я хабзэм тету ткIуаткIуэ лIэужьыгъуэ гуэр зэхилъхьэрт, езыр абы «псыIагъэ къэзышэкIэ» («ускоритель влаги») еджэрт. Япэу и ткIуаткIуэмкIэ иригъэкIуэкIа уэшхеджэр къехъулIауэ щытащ - баз зыпехьахэм къафIихьэхуат. 
Илъэс зыбжанэ дэкIри, Хэтфилд Чарльз хьэрычэт Iуэхум ифIэщу хыхьэну мурад ещI. И къуэш нэхъыщIэ Поло зыдигъэIэпыкъури, уэгъум ихьыж Калифорнием къыщыдэкI газетхэм хъыбарегъащIэхэр къытригъэдзащ. Хэтфилд зэшхэм я Iуэхутхьэбзэм папщIэ ягъэува уасэр мащIэ дыдэт - доллар 50. ИрагъэкIуэкIынур къаймыхъулIэмэ, ахъшэри къащтэнутэкъым. Уэгъум зи Iуэхур хэплъэгъуэ ищIа фермер зыбжанэм уэшхеджэм и Iуэхутхьэбзэр къагъэсэбэпыну мурад ящIащ. 
Хэтфилд зэшхэр абыхэм къагъэлъэгъуа щIыпIэр къызэхаплъыхьри, метрих зи лъагагъ пхъэ чэщанэри дращIеящI, и щхьэм дзырхъым къыхэщIыкIа ткIуаткIуэ икIапIэ иIэу. Чарльз псыIагъэ къэзышэ ткIуаткIуэр абы ирикIэри, мафIэ щIидзэжащ. Iэгъуэблагъуэр зэщIищтащ мэ гурымыхьым. МахуитI нэхъ дэмыкIыу, уэгъум зэгуича щIы щхьэфэм уэшхыр уэру къытещэщащ. ГуфIэгъуэм зэщIиIэта мэкъумэшыщIэхэм Чарльз доллар 50-м ипIэкIэ доллари 100 иратауэ щытащ. Езы Хэтфилд Чарльз и дежкIэ абы щыгъуэ нэхъыщхьэр ахъшэратэкъым, атIэ зэригъэпэщар къызэрехъулIамрэ и цIэр зэрыIунумрэт. 
Уэшхеджэм и Iуэхутхьэбзэм цIыхухэр зэпымыууэ щIэлъэIу хъуащ. Езыми Iуэхуу иригъэкIуэкIыр къехъулIэрт, апщIондэхукIэ и мылъкури багъуэрт. 

«Хэтфилд и псыдзэ»

Къэхъуащ уэшхеджэм щIэщхъу къыщыщыщIаи. 1906 гъэм Канадэм и правительтсвэм ирищIылIауэ щыта зэгурыIуэныгъэр лъэлъэжат: Юкон и щхьэщыгум пшэ фIыцIэхэр къытрихьакъым, абы и ткIуаткIуэр уафэм щигъэсами. Абыи удэкIуэтэнт…
1915 гъэм Сан-Диего (Калифорние) и властыр абы къелъэIуащ псы хъумапIэр (водохранилище) из яхуищIыну. Езыхэм абы пэкIуэу доллар 10 000 къыхуагъэлъэгъуат. Морен гуэлым и Iуфэм и чэщанэм хуэдэ щигъэуващ, мэ Iей къызыхих ткIуаткIуэри игъэсащ. Уэшхми куэдрэ зыпигъэплъакъым. Ауэ…
1916 гъэм щIышылэм и 5-м уэшхыр уэру къыщIидзащ. ТхьэмахуитIкIэ зэпыуакъым. УвыIэжри, махуитI дихауэ, аргуэру къызэщIищIэжащ. Из ящIыну зыхуея псы хъумапIэм зигъэнщIа къудейкъым, дауи. Сан-Диего псыри къиуащ, лъэмыжхэр, псыIущIэр икъутэу. Псыдзэр телъэдащ гъущI гъуэгу зэхэкIыпIэхэм, унэхэр, псэуалъэхэр зэхикъутащ. Псыдзэм цIыхуи хэкIуэдат. Журналистхэм къэхъуам фIащащ «Хэтфилд и псыдзэ». Абы къихьа зэраныгъэр ягъэзэкIуэжыным Штат Зэгуэтхэм трагъэкIуэдащ доллар мелуанищым щIигъу. 
Сан-Диего и унафэщIхэм уэшхеджэм къыжраIащ къэхъуар езым и мылъкукIэ игъэзэкIуэжмэ, и Iуэхутхьэбзэм и уасэр къызэрыратынур. 1938 гъэ пщIондэ къратын хуея мылъкум судым щыщIэдэуами, къыIэрыхьаIакъым. 
Псыдзэ нэужьым Хэтфилд уэшхым ирищIэкI хьэрычэт Iуэхур ауи къызэтеувыIакъым. Зэ щхьэкIэ… 1921 гъэм доллар 25 000 и уасэ Iуэхутхьэбзэ игъэзэщIащ. 1928 гъэм «къигъэпсэужащ» Калифорнием и зы гуэл игъуэжар. ИужькIэ, Гондурас и правительствэр къелъэIури, мафIэсышхуэ игъэункIыфIащ. 
1929 гъэм и ужькIэ, Хэтфилд уэшх Iуэхутхьэбзэ ищIэжакъым. Жьы хъуауэ, ар пэрыувэжащ зэрыдэ машинэ щэным. 1985 гъэм и щIымахуэм дунейм ехыжащ, «псыIагъэ къэзышэ ткIуаткIуэм» и щэхури здихьри. 
Уэшхеджэм и Iуэхум теухуауэ мыгурыIуэгъуэ куэд щыIэщ. Хьэкъыр зыщ: Хэтфилд и цIэр зыфIащауэ щыта псыдзэм абы и зэрани и фIыгъи хэлъакъым. 1916 гъэм и щIышылэр циклон лъэщу плIы щызэблэкIа лъэхъэнэт. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, абыхэм я Iэужь хъуа псыдзэри езыгъэжьэфыни къэзыгъэувыIэфыни щыIэтэкъым. Ауэ щыхъукIи, илъэс 20-м щIигъукIэ уэшх Iуэхутхьэбзэхэр зыщIа Хэтфилд и ткIуаткIуэми мыхьэнэ имыIауэ жыпIэныр къезэгъыркъым. 
Зыми гу зылъимыта дуней къэхъукъащIэ гуэрхэм гу лъитауэ къыщIэкIынут, метеорологием и пIалъэми куууэ хищIыкIырт. Хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, абы пасэу къихутауэ къыщIэкIынут иджыпсту щIэныгъэр зыщыгъуазэ «пшэ гъэпшэрыныр» («засев облаков»). Ар ягъэпшэр мыл гъущэрэ лъхъумб (йод) зыхэлъ дыжьынкIэ. 

Кинои уэрэди

Гъуазджэм и цIыхухэм Хэтфилд Чарльз и IуэхущIафэри и цIэри яфIэгъэщIэгъуэнт. Уэшх зыщэм и образыр къыщихьащ Нэш Ричард и пьесэм. А пьесэр лъабжьэ хуэхъуащ «110 в тени» мюзиклыми, 1956 гъэм ягъэлъэгъуа «Уэшх зыщэ» («Продавец дождя») фильмыми. Хэтфилд Чарльз къыхощыж Паркер Джефферсон «Борэным къыщызыжыхьхэр» и романым (2007). Абы теухуа теплъэгъуэ къыщыхьащ 2016 гъэм къыдэкIа «ТхьэкIумэкIыхь хужь» серие куэд хъу фильмым. I9I6 гъэм къэхъуауэ щыта псыдзэм траухуауэ щытащ «Хэтфилд» уэрэдыр. ТхакIуэ цIэрыIуэ Кинг Стивен псыдзэм теухуа теплъэгъуэмрэ уэшхыр къезыджам и улахуэм теухуа зэныкъуэкъумрэ хиухуэнащ 1979 гъэм итха «ЩIыпIэ псэншэ» триллерым хэт лIыхъужьым - Стилсон Грег - и образым. 

 

Зыгъэхьэзырар Гугъуэт Заремэщ.
Поделиться:

Читать также: