Къэбэрдей-Балъкъэрыр илъэси 100 щрикъум ирихьэлIэу
1920 гъэм Урысейм цIыхухэр къызэрыщыхатхыкIам къызэригъэлъэгъуамкIэ, Къэбэрдей округым щыпсэухэм процент я 96-р къуажэдэсхэт, Налшык къыхуэзэр проценти 4 къудейт. Дауи, промышленностым и гугъу щIэпщIыхэни щыIэтэкъым. Пэжщ, лажьэрт щхьэл, чырбыш-кхъуэщын, пхъэ щызэгуах завод гуэрхэр, нэгъуэщIхэр. Ауэ ахэр жьгъейти, зыкIи къахэщтэкъым.
Мэкъумэш IэнатIэри хуабжьу къыкIэрыхуат: мыбы гъавэхэкIыу къыщрахьэлIэр мащIэ дыдэт. Абы елэжьхэм щIыгъэпшэр, псыщIэгъэлъадэ, агрономие жыхуаIэхэр ящIэртэкъым. Нэхъыщхьэращи, яIэтэкъым губгъуэхэр, хьэсэхэр зэрызэрахьэн Iэмэпсымэ. Арати, псом япэу зытеухуэн хуейт промышленностыр.
Мы Iуэхум политикэ лъабжьи иIэт. Большевикхэр текIуа иуж,ь къэралыр пролетариатым и жыIэм щIэуват. Зи зэхэщIыкIыр нэхъ лъагэ рабочэхэм социализмэм хуашэн хуейт къыкIэрыху мэкъумэшыщIэхэр. Фигу къэдгъэкIыжынщи, мис а щхьэусыгъуэ дыдэм къыхэкIыу Ленин Владимир СССР-р къыщызэригъэпэщам Украинэм хигъэхьауэ щытащ а зэманым зи промышленностым зиужьа Донецк, Луганск областхэр, урысыбзэкIэ щыпсалъэ нэгъуэщI щIыналъэ зыбжанэ. Вождым къилъытэрт урыс пролетариат пэрытым Совет Союз абрагъуэм ис лъэпкъ псори иунэтIу псэукIэфIым хуишэну.
Къэбэрдей-Балъкъэр автоном областым къыхэбгъэхьэфын апхуэдэ щIыналъэхэр щыIэтэкъыми, IэщIагъэлI зэмылIэужьыгъуэхэр къагъакIуэмэ зэфIэкIт. I923 гъэм Бахъсэн гъуэгу быркъуэшыркъуэм и гъунэгъу щIыIэнэщIым къихутащ ухуэныгъэщIэ - «Хлебопродукт» IуэхущIапIэм и хъумапIэ. Чийм къыхэщIыкIа бгъэныщхьэ унэм лъэситху дэкIри, къыбгъурхутащэлеватор лъагэ, I928 гъэм мыбдеж къыщызэIуахащ а зэманым щыIа Iэмэпсымэ пэрытхэмкIэ зэщIэузэда щхьэлышхуэ. Ар ди лъахэм щаухуа япэ лъэщапIэ инт. Пхъэщхьэмыщхьэ щагъавэу I923 гъэм Налшык къыщызэIуаха заводым и пIэ I937 гъэм къиуващ IэфIыкIэ щащI фабрикэр, ЩоджэнцыкIу Алий зыхуэусар. Лэжьэн щIидзащ Налшык лы комбинатым. Дохъушыкъуей (Нарткъалэ) къыщызэIуахащ зы илъэсым декалитр мини I50-рэ зыгъэхьэзыр спирт завод лъэщыр. ИпэIуэкIэ ар дыдэм и кIэм щынагъэсащ консерв заводышхуэ яухуэр. Ар елэжьырт езым къегъэщIылIа колхозхэм я жыг хадэхэм къыщрахьэлIэ пхъэщхьэмыщхьэхэмрэ хадэхэкIхэмрэ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым гулъытэшхуэ щыхуащIт псэуалъапхъэхэр къыщIэгъэкIыным. Ахэр къызыхэпщIыкIынухэм щхьэкIэ зы щIыпIи укIуэн хуейтэкъым: ди щIыналъэр къулейт мэзхэмкIэ, ятIагъуэхэмкIэ, пшахъуэхэмкIэ, сэхукIэ. Къэрал заводхэм къадэкIуэу, ди колхозхэм езыхэм къыщIагъэкIырт чырбыши, кхъуэщыни сэхуи. Нэхъ лъэщапIэшхуэхэм лэжьыгъэ хьэлъэхэм техникэу къыщагъэсэбэпым зэпымыууэ зиубгъут, абы къыхэкIыуи ягъэхьэзырым хэхъуэ зэпытт. IэмэпсымэщIэхэр къежьэрт. Псалъэм и хьэтыркIэ, Налшык цемент заводым апхуэдэ щIыкIэкIэ хуэдитIкIэ нэхъыбэ ищIат къыщIигъэкIыр. Мыхьэнэшхуэ яIащ зи гугъу тщIы пкъыгъуэхэр къамышэу ахэр здэщыIэ дыдэхэм я деж езы заводхэр щаухуэу зэрыщытами. Абы игъэмащIэрт лэжьыгъэм текIуадэр.
20-30 гъэхэм ди щIыналъэм зыщиубгъуауэ щытащ гъуэгу-лъэмыж ухуэныгъэми. I925 гъэм ирихьэлIэу Налшык-Псыхуабэ гъуэгум лъэмыжи 5 щытралъхьат Щхьэлыкъуэ, Шэджэм, Бахъсэн, Къулъыкъужын, Балъкъ псыхэм.
Псом хуэмыдэу гугъу ехьырт балъкъэрхэр. Абыхэм я жылагъуэхэм я нэхъыбэр зэпызыщIэр лъагъуэхэр. ГукIэ Налшык уикIамэ, Шэрэдж аузым дэс Къэщкъэтау уфIэкIыфынутэкъым, адэкIэ лъэсу е шууэ укIуэн хуейт. Апхуэдэт Бахъсэн аузри: мыбыи гъуэгур щиухырт Гундэлэн къуажэм. ЩытыкIэм зрамыгъэхъуэжу хъунутэкъым.
ИкIи зрагъэхъуэжащ: I925 гъэм ирихьэлIэу псори зэхэту километри I96-рэ зи кIыхьагъ гъуэгухэр Бахъсэн, Шэджэм, Шэрэдж аузхэм щаухуащ. Лэжьыгъэхэр псынщIэу зэфIэкIащ щIыпIэхэм щыпсэухэр абыхэм зэрыхашам и фIыгъэкIэ.
ЦIыхухэр зыхуей-зыхуэфIхэмкIэ къызэгъэпэщынымкIэ щIэгъэкъуэнышхуэ хъурт унагъуэ щхьэхуэхэм я зэхыхьэхэу унагъуи 2-3-м къызэIуах IуэхущIапIэ цIыкIухэр. Абыхэм ягъэхьэзырт цым, щэкIым. фэм къыхэщIыкIа щыгъынхэр, кIыщхэм гухэр, шэрхъхэр, уанэхэр, мэкъумэшым зэрелэжь Iэмэпсымэхэр щащIырт. Зэман дэкIри, ахэр я IэщIагъэхэм елъытауэ артелхэу зэгухьауэ щытащ. Уеблэмэ ныкъуэдыкъуэхэми езыхэм я артель яIэжт. Къэралым и дежкIэ щхьэпэ апхуэдэ IуэхущIапIэхэр I960 гъэхэм Хрущев Никитэ зэбгрихужыху щыIащ. («буржуазие Iуэху зехьэкIэ» хилъэгъуат.
Промышленностым зыщиужьым мэкъумэш IэнатIэми зыкъиIэтащ. Къэбэрдей-Балъкъэрыр а псомкIи щыпашэт.
Аращ абы СССР абрагъуэм щыяпэхэм ящыщу I934 гъэм ди къэралым и дамыгъэ нэхъыщхьэ Ленин орденыр къратауэ щIыщытари. Дэ дрогушхуэ а щIыхьым.
