УНЭИДЗЫХЬЭ

Къэхъуа Iуэху

Мы хъыбарыр къэзыIуэтэжар си гуащэм и анэ Вэрыкъуэ Хулэщ. Ди жылэм и къекIуэкIыкIам, абы дэсахэм ятеухуа хъыбар гъэщIэгъуэн куэд ищIэу, акъыл жан иIэу дунейм тетащ а цIыхубзыр.

Хулэ и щхьэгъусэ Вэрыкъуэ Хьэтмызэ къэзымыцIыху Псыгуэнсу дэстэкъым. ЦIыху хьэлэлт, хьэуэжьыуэт, Хулэ хуэдэу хъыбар куэд ищIэрт. Хулэ и шыпхъу нэхъыщIэр Борыкъуей щашэм Хьэтмызи яхэтащ нэчыхьытх ежьахэм. Iэнэм здыпэрысым цIыхугъэ хуэхъуащ здэкIуа къуажэм щыщ зылI. Я псэукIэ, я Iуэху зытет сытхэмкIэ щызэщIэупщIэм, а тIур зэгурыIуащ гъавэкIэ зэхъуэжэну. Хьэтмызэ щхьэл иIэт Шэрэдж псыхъуэ дэту, зыхуей зыгъуэту псэухэм ящыщт.

Зэман дэкIри, зэрызэгурыIуам тету, гъавэ гулъэ къишэри, Хьэтмызэ деж хъуэжакIуэ къэкIуащ нэчыхьытхым нэIуасэ щыхуэхъуа лIыр. Абы щIыгъут зи щIалэгъуэ и шынэхъыщIэр. Шыгум илъ нартыхур яунэщIри, хьэщIитIыр щхьэлым щIыхьа къудейуэ, пщIантIэм къыдыхьащ зы хъыджэбз. Абы иригъэхьэжыну нартыху пэгунышхуитI пхъэхькIэ къихьат. Борыкъуей къикIа щIалитIым я нэхъыщIэм ар къилъагъури жиIащ:

 - Уэлей, Хьэтмызэ, хъыджэбз хьэщIэ къыпхуэкIуам.

- НтIэ, ар хъарзынэкъэ, уэлэхьи, игъуэ дыдэу къыдыхьам, дэри щIалэ хьэщIэ диIэщ. КIуэ, щIалэфI, къыхущIыхьэ абы и пэгунитIыр.

 ХьэщIэ щIалэр щIэкIри, зэ IуплъэгъуэкIэ хъыджэбзыр игу ирихьащ. Набдзэ къурашэт, и щхьэцышхуитIыр и шхужьым фIэкIырт, кIуэаракъэ, хэбдзын щымыIэу, и нэкIукIи, и IэпкълъэпкъкIи зэкIужт.

Нэхъ пщыхьэщхьэу къыкIэлъыгъуэзэну къыщыжраIэм, хъыджэбзым дигъэзыкIыжащ псыхъуэм.

Джылахъстэней къикIаитIыр Хьэтмызэ игъэхьэщIэу здэщысым, щIалэ нэхъыщIэр, и шынэхъыжьым дежкIэ еплъэкIри, тIэкIуи укIытэу еупщIащ бысымым:

- Хэтхэ ящыщ а хъыджэбзыр? ИкъукIэ цIыхубз гъэса хуэдэщ, щэныфIэщ.

- Уэлей, ди пхъум - Вэрыкъуэхэ я хъыджэбзщ. Нэсри къэсыжауэ цIыхубз гъэсам. И адэ-анэри Iэсэлъасэщ. Тхьэ сыгъэIэ, а цIыкIур хэт ишэми, ехъулIамэ.

Мазэ зы-тIу нэхъ дэмыкIыу аргуэру зэкъуэшитIым къытрагъэзащ Хьэтмызэ деж, гъавэ къашэри. Ауэ абыхэм я мурад нэхъыщхьэр хъыджэбзым щIэупщIэнырт.

- Хьэтмызэ, а зэ къыдыхьа уи унакъуэщ хъыджэбзыр дигу ирихьащ. Псом хуэмыдэу си шынэхъыщIэм. Апхуэдэ нысэ сиIамэ, зытезгъэгусэнутэкъым. КхъыIэ, хъунумэ, зыгуэрурэ дегъэпсалъэ.

- А зи гугъу пщIыр ТIакIухуэщ, - жиIащ Хьэтмызэ, - си фIэщ хъуркъым иджыпсту апхуэдэ Iуэху ар хэтыну, и адэ-анэри акъылэгъу къывдэхъуну. ТIэкIу щIалэIуэщ. ИтIанэ ди зы гъунэгъу щIалэ ерыщу иужь къитщ, Мызхэ ейуэ, ЛакIу жари. Абыи дэкIуэн идэркъым. Ауэ… фезгъэпсэлъэнщ, феплъ.

ЩIалэ хьэщIэм зы гъунэгъу гъусэ хуищIри, игъэкIуащ и унакъуэщ хъыджэбзым деж. «Хьэтмызэ къоджэ» щыжраIэм, къэщтауэ хъыджэбзыр къыдэкIащ пщIантIэм. Я куэбжэпэм пэмыжыжьэу щыт щIалэр къицIыхужащ ТIакIухуэ. Ар Хьэтмызэ и деж щилъэгъуат мазэ зы-тIу ипэкIэ. ЗыкъригъэщIакъым, армыхъумэ мо щIалэ дахэр игу ирихьат пщащэм. Илъагъуну хуейуэ къызэрыкIуар къыщыжриIэм, ТIакIухуэ абы зыри пимыдзыжу дыхьэжащ и пщIантIэ.

Куэд димыгъэкIыу аргуэру Борыкъуей щIалэр къэкIуащ Вэрыкъуэхэ я деж. Къыдригъэшри, епсэлъащ, къимыгъэщIэхъуну елъэIуащ. Ауэ ТIакIухуэ «хъуни мыхъуни» жиIэртэкъым. Апхуэдэурэ щIалэр къызэкIэлъыкIуащ мазитхукIэ. Иужьым, сытми, къытригъэхьэри пIалъэ зэратащ. ЩIалэр Хьэтмызэ деж еблагъэри, Iуэхур зытетыр жриIащ: «Пщэдей пщыхьэщхьэ сыкъэкIуэнурэ, унэидзыхьэу схьынущ уи унэкъуэщ хъыджэбзыр».

ЩIалэ хьэщIэр и гъуэгу теувэжа нэужь, Хьэтмызэ цырибон стэчан игъэщIейщ, тегушхуэри кIуащ ТIакIухуэ и адэм деж, хъыбар иригъэщIэну. АрщхьэкIэ хъыджэбзым и адэм идакъым:

- А жыхуэпIэр хъункIэ Iэмал зимыIэщ. Борыкъуей жыжьэIуэщ. Iэмал имыIэми, а иужь къиту жыхуаIэ щIалэр, Мызхэ ЛакIу, нэхъыфIщ. Гъунэгъущ, Iуэху диIэ сытми дызэпэIэбэфынущ. Хьэтмызэ, ди дзыхь удогъэз, ЛакIу къэгъуэти, Iуэхур зытетыр гурыгъаIуэ.

Хьэтмызэ кIуэуэ ар ЛакIу щыжриIэм, модрейри зыхуеиххэр арати, жэщ зэрыхъуу и ныбжьэгъу щIалитI щIыгъуу Iухьащ ТIакIухуэхэ я унэ. «Хьэтмызэ къоджэ» къыщыжраIэм, Борыкъуей щIалэр унэидзыхьэ къэкIуа фIэщIри, къыщIэкIащ. КъызэрыщIэкIыу щIакIуэр традзэщ, шыгум ирагъэтIысхьэри, Мызхэ яхьащ.

«Фи пхъур тхьащ», - жаIэу ТIакIухуэ и адэ-анэм хъыбар щрагъащIэм, Хьэтмызэ и пщэ иралъхьэри, кIуащ я унэкъуэщыр здашам. ТIакIухуэ деж щIыхьэри: «Ущымыуэ, си хъыджэбз, Борыкъуейр жыжьэщ, ущIегъуэжынщ, мы укъыздашар нэхъыфIщ, укIуэжын лъэпкъ Iуэхум къыхыумыгъэкI», - щыжриIэм, хъыджэбзыр гъуэга мыхъумэ, зыри къыпидзыжаIакъым.

Абы иужькIэ илъэс зыбгъупщI дэкIащ. ЛакIурэ ТIакIухуэрэ бынищ зэдагъуэтауэ, я гъунэгъум нысэ къашауэ я хьэгъуэлIыгъуэти, зэщхьэгъусэхэр кIуащ. ГуфIэгъуэр зейм я нысэр Тэрч адрыщI кърашат. Нэчыхьытхыр къыщрагъэблагъэм ТIакIухуэ къицIыхужащ зэгуэр къылъыхъуауэ щыта Джылахъстэней щIалэр - екIууи хуэпауэ, и бжьыфIагъкIи адрейхэм къахэлыдыкIыу апхуэдэт.

ХьэгъуэлIыгъуэр и кIэм нэблэгъауэ, хьэщIэхэр ирагъэжьэжыну бжэIупэ джэгу щащIым, Борыкъуей щIалэми къицIыхужащ зэгуэр фIыуэ илъэгъуауэ щыта бзылъхугъэр. КъицIыхужри, утыкум къихьащ, ТIакIухуэ гъунэгъу зыхуищIащ «къыздэфэ» жыхуиIэу. А лъэхъэнэм нысащIэхэр утыку къихьэу къафэ хабзэтэкъым, ауэ хьэщIэ щIалэм и жагъуэ имыщIын щхьэкIэ е зэгуэр иужь къызэритар текIуа, сытми, ТIакIухуэ къыдэкIащ. Абы и лIыр адэкIэ уэршэру щытт. «Уи щхьэгъусэр дахэу къофэ, ЛакIу», - щыжраIэм, джэгур щекIуэкIым гъунэгъу зыкъыхуищIри, лIым: «Ей, зытумыгъакIуэ Тэрч къикIа щIалэр, хъурейуэ къэфыхь», - жиIэри тригъэгушхуащ. ТIакIухуэ, утыкум здитым: «Уэ сыт мыгъуэкIэ сыкъапщIэрэ, ЛакIу», - хужиIэжырт и щхьэм …

Махуэ зыщыплI дэкIауэ ЛакIу и щхьэгъусэм еупщIащ:

- Ей, а Тэрч щIалэжьым укъыщыдэфэм «уэ сыт мыгъуэкIэ сыкъапщIэрэ, ЛакIу» щIыжыпIар сыт? Ар гъунэгъуу щытахэми зэхахащ.

ТIэкIухуэ тегушхуэри пэжыр жиIащ:

- Тхьэ, уэри ущыгъуазэу си гугъэм а Iуэхум. А щIалэм сихьыну дызэгурыIуауэ, Хьэтмызэ сыкъигъапцIэри, уэ сыкъуитауэ зэрыщытар пщIэжыркъэ?

И фызым къыжриIар щхьэжэ щыхъури, ЛакIу абы тхьэмахуэкIэ къепсэлъакъым. Иужьым ТIэкIухуэ и щхьэгъусэм бгъэдыхьэри, щабэу жриIащ:

- КхъыIэ, а уи щытыкIэ делагъэхэр къэгъанэ. Ар зы зэманти фIэкIащ, къэгъазэ имыIэу. Дыгъэм хуэдэу бынищ диIэщ, ахэр зэрытпIыжыным иужь дигъэт.

ЛакIуи, и щхьэгъусэм нэмыплъ щIритын щхьэусыгъуэ зэрыщымыIэр къыгурыIуэжри, фIы зыкъришэжащ.