Тамбий Пагуэ и дерсхэр

Лъэпкъ сабий литературэр къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ адыгэ сабий щэнгъасэм. Абы и мыхьэнэр фIыуэ къыгурыIуэу, ар егъэфIэкIуэн и лъэныкъуэкIэ и гуащIэрэ зэманрэ емыблэжу лъэпкъым лэжьыгъэ щхьэпэ хуищIащ узэщIакIуэ цIэрыIуэ Тамбий Пагуэ (1873 - 1928).

Абы и зэчий иныр гъащIэм и лъэныкъуэ куэдым къыщигъэсэбэпащ. Пагуэ егъэджакIуэхэр щагъэхьэзырр училищи (Гори къ.), институти (Тифлис къ.), инженер IэщIагъэм щыхурагъаджэ институти (Ригэ къ.) къиухат. Тамбийрщ узэщIакIуэхэм ящыщу лъэпкъ IуэрыIуатэр зэхуэхьэсыжыным, къытрегъэдзэным нэхъыбэу елэжьар. А Iуэхум ар тригъэгушхуат урыс еджагъэшхуэ Л. Г. Лопатинскэм. Ар ХIХ лIэщIыгъуэм и кIэхэм къыдэкIыу щыта «Кавказым и щIыпIэхэмрэ и лъэпкъхэмрэ теухуа тхыгъэхэм я сборникым» (СМОМПК) и редактору лэжьащ. Аращ нэхъыбэу къызытехуар ХьэтIохъущокъуэ Къазий, КIашэ Адылджэрий, Тамбий Пагуэ сымэ зэхуахьэсыжауэ, ятхыжауэ щыта лъэпкъ Iущыгъэхэр.

Художественнэ Іэзагъ ин хэлъу Тамбийм итхыжащ лъэпкъ IуэрыIуатэм щыщ хъыбар, таурыхъ, пшыналъэ, уэрэд куэд. Ахэр урысыбзэкIэ зэридзэкІыурэ журналхэм, сборникхэм къытрыригъэдзащ. Абыхэм ящыщщ, псалъэм папщIэ, адыгэ уэрэдыжьхэу «Гуащэгъагъ», «ЩэрэлIыкъуэ», «Андемиркъан и лІэкІар», «Къарэкъэщкъэтау», «Афэ джанэм теухуа уэрэд», «Унажэ», нэгъуэщIхэри. Лъэпкъым къыдекIуэкI хъыбарыжьу 5 («Редадэ», «Гуащэгъагъ теухуа хъыбар», «ТхьэщIыгъу мэзым теухуа хъыбар», «Къуалэ-пелуаныр», «Iей къозыщIам фIы хуэщIэ»), таурыхъыу 21-рэ («Псэущхьэ телъыджэхэмрэ щхьэрыуэ башымрэ», «ЩакІуэ Хьэсанэрэ мэкъуауэ Хьэсанэрэ», «Фыз лъыхъуэ», «ІэщІагъэ зиІэ кІуэдыркъым», «Зэ уэгъуэм мин зыукІ факъырэ», «Адэм и ныбжьэгъужьхэр», «Нарун», «Пхъумрэ мылъхупхъумрэ», «ЛІыжь цІыкІумрэ дыгъужьымрэ», нэгъуэщІхэри) Тамбийм и фIыгъэкIэ тхауэ къэнащ.

Апхуэдэу псалъэжьу, псалъэ шэрыуэу, къуажэхьу, псынщIэрыпсалъэу, нэщэнэу 893-рэ зэхуихьэсыжат узэщIакIуэ иным. АбыкІэ Тамбийм къигъэлъэгъуащ тхыбзэ зэкІэ имыIэми, адыгэр лъэпкъыжьу зэрыщытыр, зэхэщІыкІышхуэрэ щэнхабзэ дахэрэ зэрыбгъэдэлъыр.

Ди дежкIэ нэхъыщхьэращи, мыпхуэдэу лъэпкъ Iущыгъэм и кIадэм къриха налкъутналмэсхэрщ Тамбийм и «Адыгэбзэм и азбукэ» тхылъым (1906) хигъэхьахэр, езым итхыжа рассказхэми я нэхъыбэм я лъабжьэр IуэрыIуатэ мотивхэрщ. Мы букварымкIэщ бгырыс сабийхэм папщIэ Налшык къыщызэIуахауэ щыта еджапIэмрэ реальнэ училищэмрэ ныбжьыщIэхэр адыгэбзэм зэрыхурагъаджэу щытар. Бырсей Умар, ХьэтIохъущокъуэ Къазий сымэ я щапхъэщ Тамбийри зытетыр.

Абыи и тхылъым хигъэхьащ къуэкIыпIэ лъэпкъхэм я IуэрыIуатэм къыхихыу адыгэбзэкIэ зэридзэкIа хъыбар, рассказ кIэщI цIыкIухэр. Ауэ мыбы и тхылъым щIыпIэ нэхъыбэ щаубыдащ дыкъэзыухъуреихь дунейм и щэхухэм теухуауэ К. Д. Ушинскэм, Л. Н. Толстой, М. И. Паульсон сымэ я учебникхэм къриха тхыгъэхэм. ЩызэридзэкIым щыгъуэ, Тамбийм ахэр лъэпкъ гупсысэкIэм къригъэзэгъащ, лъэпкъ плъыфи ящIигъэлъэдащ. Апхуэдэ бгъэдыхьэкIэм ахэр адыгэ художественнэ культурэм щыщ ищIащ, сабийхэри тыншу еджэ, къагурыIуэ хъуащ.