1945 гъэм и щIышылэм дуней псом и дежкIэ белджылы хъуащ куэдым шэч къызытрамыхьэжыр: фашист Германием кIэ зэригъуэтынур. Иджы егупсысын хуейт зауэ нужьым къэралхэм я теплъэм зэрызихъуэжынум. Ар егъэлеяуэ гугъут: зэгъусэу Гитлер пэщIэтами, бийм и пащхьэм щызэкъуэувахэу СССР-м, США-м, Инджылызым я сэбэп зыхэлъхэр зэщхьэщыкI къудейтэкъым, атIэ языныкъуэхэм деж зэпэщIэуэрт. Дэтхэнэри хуейт къэблэгъа текIуэныгъэм Iэмал зэриIэкIэ нэхъыбэ къыхихыну. Мис апхуэдэ щытыкIэм иту мыгувэу Кърымым щызэхуэсащ Ялтэ конференцу тхыдэм хыхьар.
Псом япэу Сталин Иосиф и ехъулIэныгъэу къалъытэ зэIущIэр ди деж къызэрахьар: абы тегъэщIапIэ ищIащ и узыншагъэр зэрымыщIагъуэр, абы къыдэкIуэуи фронтым щекIуэкI Iуэхухэм зэпымыууэ кIэлъыплъын зэрыхуейр. США-м и президент Рузвельт Франклини Инджылызым и премьер-министр Черчилль Уинстони къыпадзыжын ягъуэтакъым. ЖыIэн хуейщ къэралышхуищым я пщэм къалэнышхуэ далъхьэжауэ зэрыщытар: абыхэм яубызыхун хуейт Европэм и къэкIуэнур. Абы щыгъуэми, континентым щыпсэу лъэпкъхэм емыупщIу, абыхэм я фIэфIыныгъэр е мыарэзыныгъэр къамылъытэу. Арыншауэ хъуну къыщIэкIынутэкъым. Ауэ зэкIэ жылагъуэр зэтегъэуIэфIэн хуейт. ЯпэщIыкIэ къыдагъэкIащ «Хуит къащIыжа Европэм теухуа декларацэ». Нэхъ гу зылъытапхъэу абы къыщигъэлъэгъуар къэралышхуищыр «лъэпкъхэм я хуитыныгъэхэр зэфIагъэувэжыным щIэгъэкъуэн хуэхъуну» зэрамурадырт. АрдыдэмкIэ къэралышхуищым ящIэнумкIэ Iэмал гъунапкъэншэхэр къахузэIуха хъурт. Лъэпкъхэр хуагъэува пщалъэхэм иувэн ямыдэмэ-щэ? ИтIанэ къарукIэ ирахулIэнут…
Ауэ ар Iэмалыншэт. А зэманым гурыIуэгъуэ хъуакIэт зауэр иуха иужь Москва Вашингтонрэ Лондонрэ зэрыгуэкIынур. А зэпIэщIэтыныгъэр зауэм хуэмыкIуэн папщIэ зэкIэ езыхэр арэзы зытехъуэ ухуэкIэ гуэр Европм ирагъэгъуэтын хуейт.
Арати, къэралышхуищым ящыщу дэтхэнэри хуит хъурт фашистхэм къыIэщIэкIыжа къэралхэм езыхэр зыхуейхэр щащIэну. Ауэ ар яфIэфIт абыхэм щыпсэу лъэпкъхэм Ар зыми къыфIэIуэхутэкъым.
Зи Iуэху къикIи хилъафи щыIэт. Псалъэм и хьэтыркIэ, къызыхэкIар мыгурыIуэгъуэу Сталиным и нэфI щыхуащ Польшэм. Совет союзым и Iэтащхьэм I943 гъэм Тегеран щекIуэкIа конференцым къыщыхилъхьакIэт Германием КъухьэпIэ Пруссием щыщ Iыхьэр (иджырей Калининград область) Силезиер, Помераниер къыIахыну. Иужьрей щIыналъитIыр Польшэм лъысын хуейт. Ар зэ еплъыгъуэкIэ телъыджэт: Миколайчик и правительствэу Лондон щылажьэм СССР-р бий къищIат. АрщхьэкIэ Сталиным зытрищIыхьыр Польшэр Дзэ Плъыжьым хуит къызэрищIыжар икIи щIыпIэ куэдым Совет Союзым и телъхьэ Берут зэрыIэщIэлъыр арауэ къыщIэкIынут. Куэдрэ зэныкъуэкъуами, вождым пхигъэкIыфащ и Iуэху еплъыкIэр. АрщхьэкIэ дэнэ щыIэ полякхэм я фIыщIэр? СССР-р лъэлъэжп иужь абыхэм я къэралыр Урысейм нэхъ къыхуэдзэлашхэ и жагъуэгъухэм зэрахыхьар абы и жэуапщ.
Зауэм иужькIэ Германием и Iуэхухэр зыхуэкIуэнуми увыпIэшхуэ щиубыдащ Ялтэ. ИпэIуэкIэ газетхэм хэIущIыIу ящIат англосаксхэм а къэралым хуамурадыр. Моргнетау и планым ипкъ иткIэ США-мрэ Инджылызымрэ а къэралым апхуэдизу хабзэ ткIий щагъэувынути, илъэс зыбжанэ нэхъ дэмыкIыу щыпсэухэм яхэщIынут нэмыцэ мелуан 25-рэ. Ар яхуидакъым Сталиным: «Гитлерхэр къокIуэри, мэкIуэж, ауэ нэмыцэ лъэпкъыр къонэ!».
Кърымым щекIуэкIа зэIущIэм хэтахэр зэгурыIуащ Германиер IыхьиплIу ягуэшыну.. ИужькIэт абы иIэну теплъэри хуитыныгъэхэри щаубзыхунур. Хэтыт еплIанэр зылъысынур? Франджырт! Ар гъэщIэгъуэнт а къэралым текIуэныгъэм хилъхьэр зэрымащIэм къыхэкIыу. Ауэ зытращIыхьар хуит къэхъужа Франджыр псынщIэу къызэрызэфIэувэжырт, дунейм и щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм щIыналъэшхуэхэр зэрыщиIыгъырт. АтIэми, Рузвельтрэ Черчилльрэ къалъытэрт властыр а къэралым щызыубыдыну хущIэкъу коммунистхэр зэтезыIыгъэр зи пщIэр лъагэ де Голль и закъуэу зэрыщытыр. АрщхьэкIэ Сталинми ищIэрт Черчилльрэ де Гольрэ зэтеплъэ зэрымыхъур. Пэжщ, Iыхьэ хухахами, де Голль Кърымми иужькIэ Потсдами щекIуэкIа зэIущIэхэм ирагъэблэгъакъым.
Апхуэдэу Сталиныр къэувакъым США-мрэ Инджылызымрэ Берлин езыхэм я тепщэм щIэтыну щIыналъэхэр хухахыным теухуауэ къаIэта Iуэхури имыдэу. Абы щыгъуэми, псоми къагурыIуэрт ар къэзыщтэнур Дзэ Плъыжьыр зэрыарар. Мыбдежи вождым сакъыныгъэр япэ щригъэщащ: зауэр иджыри екIуэкIырт, Iуэхухэм зызэрадзэкIыу англосаксхэм Берлин япэу дыхьэнкIэ зэхуэIуа щыIэтэкъым. Апхуэдэу хъуми, Москва Берлин щыщ Iыхьэ иIэнут.
А щIыкIэ дыдэм тету ягуэшащ Австриери. Пэжщ, ар Германием къизэуа хуэдэт, ауэ езы къэралым щыпсэухэм «зэрыпхъуакIуэм» зыпэщIисатэкъым.
Фашистхэм я япэ удыныр зылъэIэса Чехословакием къыхуагъэнащ зауэм ипэкIэ иIа гъунапкъхэр. А къэралищри пэщIэувэщатэкъым и щIыналъэр зыубыдахэм, ауэ Чехием ирахуауэ Лондон щылажьэ Бенеш Эдвард и правительствэм псоми задригъэкIуфырт.
Зэманышхуэ трамыгъэкIуадэу зэфIагъэкIащ Балканхэм, Румынием, Грецием, Югославием, Венгрием, Болгарием я гъунапкъэхэм егъэщIылIа Iуэхухэри. Абы щыгъуэми, езыхэми емыупщIхэу, уеблэмэ ямыщIэххэу къащта унафэхэм къыгуэхыпIэ ямыIэу елъытат цIыху мелуан Iэджэм я гъащIэр.
Рузвельтрэ Черчилльрэ арэзы темыхъуэу хъуакъым зауэм нэхъ къалэнышхуэ щызыгъэзэщIа Совет Союзым Германием къытрахыну мылъку псоми я зэхуэдитIыр иратыным.
Апхуэдэу Сталиным и дежкIэ ехъулIэныгъэшхуэт Германиер зэрыхагъащIэу мазэ бжыгъэ фIэкIа нэхъ дэмыкIыу СССР-р Японием и бийуэ зауэм хыхьэным теухуауэ зэращIылIа зэгурыIуэныгъэр. Дауи, СССР-р хэмыхьэми, къэралышхуитIыр зэрытекIуэнум шэч хэлътэкъым икIи тIуми нэхъ къащтэнт дыхэмыIэбамэ. Ауэ Сталиным зэрызэгурыIуахэр игъэпэжащ икIи абы и фIыгъэкIэ Урысейм къыIэрыхьэжащ I904-I905 гъэхм Японием иубыдауэ щыта щIыналъэхэр (Сахалин Ипщэр, Курил хытIыгухэр, Порт-Артур, Дальний).
Апхуэдэу зэIущIэм унафэ къищтащ Лъэпкъ Зэгуэтхэм я Зэгухьэныгъэ (ООН) къызэригъэпэщыным теухуауэ. Абы и къалэнт къэралхэм хуагъэува ухуэкIэмрэ гъунапкъэхэмрэ зэрытетым кIэлъыплъыну.
Ялтэ конференцым и мыхьэнэр инщ, абы къыщащта унафэхэм Европэр ирипсэуащ илъэс куэдкIэ.
