ЭНДИРЕЙ ЩЫЩ СУЛЪТIАН-МУТ

Япэ Iыхьэ  

             ПщIэ    зыхуэфащэ     цIыхушхуэр     лъэпкъитIым    я   быну щыщытым   деж, абы   иращIэкI    щIыхьри    тIукIэ   мэбагъуэ.   Апхуэдэ   щапхъэхэм   язщ    нобэ    зи    гугъу    фхуэтщIыну   ди   мурад   дагъыстэн    пщышхуэ, къумыкъу   шэмхъал   Чопан   и   къуэ, Эндирей   щыщ   СулътIан-Мэхьмуд.  

       «СулътIан-Мут» цIэмкIэ    тхыдэм    къыхэна   а    щIалэм    и      анэр    къэбэрдей    адыгэт, Анзорхэ    япхъут.  Илъэс бжыгъэ хъуауэ СулътIан-Мут и   тхыдэр зэфIэгъэувэжыным    йолэжь   тхакIуэ, тхыдэдж    Аджаматов    Багаутдин. И   тхылъыр    нэхъ    нэгъэса     хъун   папщIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым   къакIуэри, Аджаматовым СулътIан-Мут   и   анэш    Анзорхэ зригъэцIыхуауэ щытащ.  

  «Кавказым   и    къуэ   ахъырзэман, дзэзешэ, къэрал     лэжьакIуэ, къумыкъу шэмхъал Чопан и къуэ   СулътIан-Мут   и   цIэр    Кавказми   дуней   псом и    тхыдэми    дыщэпскIэ     итхащ, - етх Аджаматовым. - XVI – XVII   лIэщIыгъуэхэм я зэпылъыпIэм Кавказыр   ихъумэн   папщIэ    лIыгъэшхуэ    къызыкъуэзыха    СулътIан-Мут     Дагъыстэным   къебгъэрыкIуа    биидзэр, илъэсищэм щIигъукIэ   къимыгъэзэжын   хуэдэу, иригъэкIуэтауэ   щытащ.   Архив   лэжьыгъэ пщIы бжыгъэхэр я щыхьэту, абы топсэлъыхь   Урысейми хамэ къэралхэми   щыщ щIэныгъэлIхэр.  Урыс тхыдэдж цIэрыIуэ Карамзин Николай и «Урысей къэралым и тхыдэм» щыжеIэ: «Зи пщIэр ин, ауэ хилъэфахэм я дежкIэ сыхьэт   мыгъуэ   хъуа а зауэм   ди зауэлI мини 6-7-м   нэс   хэкIуэдащ, илъэси 118-кIэ урысыдзэм    Дагъыстэным   ебгъэрыкIуэныгур      хуриудащ».   

СулътIан-Мут   и IуэхущIафэхэр   ягъэщIагъуэу, IуэрыIуатэм щыщ   сатырхэр   щыхуагъэфащэрт   Кавказми, Европэми, муслъымэн лъэпкъхэр  щыпсэу   КъуэкIыпIэми.  Илъэс   куэдкIэ   СулътIан-Мути адрей   шэмхъал    тепщэхэри Къэжэрым (Персием), Урысейм, нэгъуэщI къэралхэм щыщ     зэгухьэныгъэхэм     япэщIэтащ.    Персиемрэ     Урысеймрэ    я    тепщэхэми, дагъыстэн     падишахми     абы     къарукIэ    упэщIэувэныр дзыхьщIыгъуэджэу    къызэралъытэмкIэ     зыщаумысыж   дэфтэрыжьхэр мащIэкъым.      

СулътIан-Мут Кавказым, Урысейм ис   лъэпкъхэр фIыкIэ зэрыубыдыным хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа цIыхушхуэт.  Апхуэдэ дыдэу инщ абы Кавказ Ищхъэрэм   муслъымэн диным    зыщиубгъун папщIэ зэфIэкIыу   къигъэлъэгъуари.  И хьэлым и   дэтхэнэ   лъэныкъуэри   куууэ   бджыну    зыхуэфащэ    цIыхут   ар.  КъурIэн лъапIэмрэ бегъымбар   махуэм   и   лъагъуэмрэ и гъуазэу, абы къызэринэкIа гъащIэ гъуэгуанэр   лъэпкъым, хэкум папщIэ зи псэ емыбла   лIыхъужьым   и   щапхъэщ. 

Аджаматовыр гуапэу топсэлъыхь и лIыхъужьыр къызыхэкIа Анзорхэ я лъэпкъым.  Анзор    лIакъуэр    зыщыщ    Къэбэрдеймрэ   шэмхъал   тетыгъуэмрэ зэрызэпыщIа    щIыкIэм    я   гугъу   сщIын    ипэ, - жеIэ щIэныгъэлIым, -   къыжыIапхъэщ Кавказ Ищхъэрэм   ис   лъэпкъхэр зэкъуэшыныгъэрэ зэныбжьэгъугъэкIэ зэпыщIа хъун папщIэ, СулътIан-Мут зэфIэкIыу къигъэлъэгъуар    зэрыиныр. IуэрыIуэтэжу   кърахьэкI СулътIан-Мут   и    псэлъафэхэм   язщ мыри: «Кавказым   и   хъугъуэфIыгъуэ   нэхъыщхьэр   дыщэкъым, налмэскъым   икIи ахъшэкъым, атIэ     абы    щыпсэу    лъэпкъхэм я зэхуаку    дэлъ    зэкъуэшыныгъэрщ».

Лъэпкъ зэпыщIэныгъэхэр   нэхъри   иригъэфIэкIуэн, а зэманым Кавказ Ищхъэрэм пашэныгъэр щызыIыгъ тепщэхэр благъагъкIэ зэригъэубыдын папщIэ, СулътIан-Мут абыхэм   япхъухэр и къуэхэм къаригъашэу щытащ. Гу лъытапхъэщ СулътIан-Мут и дзэм Кавказ Ищхъэрэм   щыщ   лъэпкъ   псоми, Индыл Iуфэми (Поволжье), Кърымми, Псыжь Iэгъуэблагъэм   щыпсэу    лъэпкъхэм   къахэкIахэри    лIыгъэ   зэрахьэу   зэрыхэтар. 

        Дэфтэрхэм   къызэрагъэлъагъуэмкIэ, Анзорхэ (Хъуэтхэ) Къэбэрдейм   и    политикэм    мыхьэнэшхуэ     щызыубыду    щыта   лIакъуэщ. Псалъэм   папщIэ, «Тэрч    дзэзешэ   Хворостининым   и    тхыгъэ» («Отписка    Терского    воеводы   Хворостинина») жеIэри   дэфтэр   щыIэщ.   1589   гъэм    мэкъуауэгъуэм    и    3-м    къыдэкIа    унафэм   и   гугъу   ищIкIэрэ, абы    лъэпкъым   и    нэхъыжь    Анзор    Хьэту   мыпхуэдэ псалъэхэр хужеIэ: «Хъуэтыр   Къэбэрдейм щыцIэрыIуэ   пщыщ.  Къэбэрдей    мырзэхэри, пщыхэри, уэркъхэри абы   сыт   и   лъэныкъуэкIи    йодаIуэ.  Абы   и    унафэ   хэмылъу    пщы   уэлий хахынкIэ Iэмал щыIэкъым».  Абы    къегъэлъагъуэ   Анзорхэ    Къэбэрдейм    щекIуэкI   политикэ Iуэху псоми, уэлиигъэр   зылъысынум   теухуауэ ирагъэкIуэкI   хэхыныгъэхэми   увыпIэшхуэ    щаубыду    зэрыщытар.

Анзор Хьэту щацIыхур   Къэбэрдейм   и   закъуэтэкъым, Кавказ Ищхъэрэ псоми абы   и    гъунапкъэм   адэкIи   и   цIэр щыIуат.   Абы ипхъухэм    яз    кърым   хъаным иритат, етIуанэр – куржы    пащтыхь Александр дэкIуат, и   къуэшым    и     пхъур – шэмхъал    Чопан      щхьэгъусэ   хуэхъуат.  

Анзорхэ къуажэ   15 яIэт, урыс   дэфтэрхэм «Анзорова   Кабарда» фIащауэ,  осетин    жылагъуэ   зыбжани    я    унафэм   щIэтт.