МафIэсым и… сэбэпкIэ

            Куэдым къалъытэ дунейм и щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэ дыдэхэм щытыкIэхэр щызэщIэзыгъаплъэ, лъыгъажэ зыпылъ къаугъэхэр къыщызыгъэхъей американхэр апхуэдизу зыгъэгушхуэр езыхэм я щIыналъэм зэи  хамэхэм зэрыщемызэуар  арауэ.  Дауи, ар пэжкъым. 1814 гъэм Вашингтон бийхэм яIэщIыхьауэ икIи абыхэм Унэ хужьыр ягъэсауэ щытащ. ГъэщIэгъуэнщ, ауэ ар зи IэдакъэщIэкIыр США-м мы зэманым  нэхъ  и ныбжьэгъу дыдэ Инджылызымрэ Канадэмрэ икIахэрт.

ЕпщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм Британиер хыхьащ америкэ щIыналъэхэр зэрыфIэкIуэдар хуабжьу игу къеуэу. Лондон епIэщIэкIыртэкъым 1783 гъэм США-м   ирищIылIа  мамыр зэгурыIуэныгъэм къыщыгъэлъэгъуахэр игъэзэщIэну икIи и мурадт ахэр езыр зэрыхуейм хуэдэу зэригъэзэхуэжыну. АрщхьэкIэ езы Штат Зэгуэтхэми я щхьэхэр къыщаIэтырт къащыхьа инджылызхэр ирахужьэжын яхузэфIэкIыну къэзылъытэ  цIыхухэм.

 ИкIэм-икIэжым тIэкIу зэхудачыхащ: США-р хамэ унафэ щIэмыту къэзылъытэн хуей  хъуа инджылызхэм езыхэм я дзэхэр яшэжащ. Абы  и пIэкIэ американхэм къагъэгугъащ Канадэмрэ Миссисипи и къухьэпIэ лъэныкъуэмрэкIэ емыплъэкIыну. АрщхьэкIэ гъунапкъэхэр тэмэму зэхагъэщхьэхукIауэ щыттэкъым.

Абы къыдэкIуэу иджыри инджылызхэм  Апалачи бгыхэм  кIапэ щаIэт. Абы и зэранкIэ  континентым Iэпхъуахэр къухьэпIэмкIэ кIуэтэфыртэкъым. А псоми я щIыIужкIэ инджылызхэм Iэщэ иратырт США-м къыпэщIэувэ индей лъэпкъхэм.

 Лондон зэуэным къыхураджэрт 1783 гъэм иужькIэ Америкэр зыбгынэну хуей хъуа гупхэм. Абыхэм  хым адрыщIэкIэ щафIэкIуэдат я хэкури, мылъкури, зэфIэкIри. ТхылъымпIэ лъапIэхэр зыIыгъхэми хэщIыныгъэшхуэ ягъуэтат. Мыарэзыныгъэм зыщиубгъуащ  Лордхэм я палатэм.

 США-мрэ Инджылызымрэ я зэхущытыкIэхэр псом хуэмыдэу зэIыхьащ Европэм зауэм щыщIидзэжа 1803 гъэм иужькIэ. Континентыр блокадэм зэрыщIагъэувам и жэуапу Британием  лъэхъупэщIэдз  хуищIу хуежьащ франджыхэм ирагъэкIуэкI тенджыз сатум. Абы  хуабжьу хилъэфащ Франджым и сату лэжьэгъу нэхъыщхьэ США-р.

Ауэ Конгрессым щыщхэр  шынэрт Британием пэщIэувэмэ, Европэм хуаIэ пыщIэныгъэ псори яфIэкIуэдынкIэ. АрщхьэкIэ Наполеон и ехъулIэныгъэ инхэм США-м и унафэщIхэр ягъэгушхуащ: абыхэм къалъытащ Инджылызыр лъэрымыхьу икIи зэи хым къызэпрыкIыу мызэуэфыну.

АрщхьэкIэ  вашингтон политикхэр щхьэуназэ ящIащ яхузэфIэкIахэм: 1803 гъэм США-м Франджыр ирихулIащ Лугизианэр иращэжыну (абы и щIыналъэм иджы  йохуэ штат 15), Испаниери арэзы къищIат и колонием и гъунапкъэхэр  IуигъэкIуэтыну.

США-м и президент Джефферсон Томас (Америкэм и тхыдэм къриубыдэу нэхъ  Iуэху щхьэпэ куэд дыдэ зэфIэзыгъэкIауэ къалъытэ президентищым - Вашингтон  Джордж, езыр,  Линколин Авраам - яхэтт) щыгугъырт «Канадэм щыщ я къуэшхэр» езыхэм занщIэу къадэщIыну: ар егупсысакъым Ищхъэрэ Америкэм къэкIуахэм республикэ ухуэкIэр ягу иримыхьынкIэ зэрыхъунум.

Апхуэдэ щыуагъэр абы къыхуигъэнащ иужькIэ президенту хаха  Мэдисон Джеймс. Псом хуэмыдэу  зэран  къыхуэхъуар дипломатхэрщ. Абыхэм  хъыбар кърагъэщIащ  Наполеон Урысейм теуэну зэрызигъэхьэзырымкIэ. А зауэщIэр  зэриухым емылъытауэ американхэм я мурадт зэфIэувэ щытыкIэр къагъэсэбэпыну.

Зэрытлъагъущи, лъэныкъуитIми зыхуагъэхьэзырт зэпэщIэувэным. Куэдри пэплъатэкъым. 1812 гъэм мэкъуауэгъуэм и 1-м  Мэдисон Джеймс Унэ Хужьым  щыжиIащ Британием американ цIыхухэм къегъэщIылIауэ щIэпхъаджагъэхэр илэжьу,  абы къыхэкIыуи зауэ кърищIылIащ. ЯпэщIыкIэ США-м и Iуэху дэкIащ.  Канадэм и щIыналъэм зэригуэри, американыдзэм абы и къалащхьэ Иорк иубыдащ, щIыпIэ парламентыр игъэсащ. АрщхьэкIэ къызэтеувыIэн хуей хъуащ. 1814 гъэм и гъэмахуэм США-м и дзэр щэнейрэ хущIэкъуащ Канадэм и щIыналъэр иубыдыну. АрщхьэкIэ къехъулIакъым.

Абы и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэу къыщIэкIащ   и сэлэтхэмрэ офицерхэмрэ зэуэкIэ зэрамыщIэр. Я щIыбагъкIэ американхэр къыщагъэгузавэрт зэпымыууэ къатеуэ индейхэм.

АпщIондэхукIэ Европэм щытыкIэм щызихъуэжащ. Наполеон зэхакъутащ. Инджылызым Америкэм щиIэ къарухэм зауэлI зэпэщхэу  мин 15 къащыхэхъуащ. Лондон  щегупсысащ нэхъапэм фIэкIуэда щIыналъэхэр къытрихыжын зэрыхуейм.

Иджы Мэдисон зыхущIэкъур езы къэралым и щIыналъэхэр ихъумэнырт. КъаруушхуэкIэ къебгъэрыкIуэ инджылызхэм япигъэувын къару  иджы абы иIэжтэкъым.

1814 гъэм и шыщхьэуIум генерал Росс Роберт Вашингтон километр 40-кIэ гъунэгъу хуэхъуащ. Президен Мэдисон къалащхьэр зыхъумэну игъуэтар цIыху миниплI къудейт.

 Ахэр пIалъэ кIэщIым зэхакъутащ, щыхьэрыр зыхъумэ  гарнизонри зэбгрыжащ. Мэдисон я пашэу правительствэм щыщхэр щIэпхъуэжащ. Абы щыгъуэми, президентым Вашингтон къыдинащ и щхьэгъусэмрэ и унэIутхэмрэ.

Вашингтон ебгъэрыкIуэн и пэкIэ генерал Росс Унэ Хужьым игъэкIуащ зыкъату  щытмэ, зыри ямыукIыну къигъэгугъэу. АрщхьэкIэ нып хужьхэр ящхьэщыту  лIыкIуэхэр гъуэгум здытетым къалащхьэр  зыхъумэхэм къаукIащ. Абы инджылызхэр къигъэлыбащ.   Ахэр лъэщу ебгъэрыкIуащ. Вашингтон американ правительствэм  щыдимыгъуатэм, инджылыз  генералым унафэ ищIащ Капитолий Iуащхьэм и IуэхущIапIэхэр - Конгрессымрэ Суд нэхъыщхьэмрэ - я унэхэр ягъэсыну.

Унэ Хужьым  мафIэ щIадзэн и пэ къихуэу инджылыз офицерхэм яшхащ Мэдисон  хуапщэфIа пщыхьэщхьэшхэр икIи абы хуагъэхьэзыра шагъырыр ирафащ.

Унэ Хужьыр мафIэм исащ нэху щыхукIэ.  Индейхэмрэ инджылыз зауэлIхэмрэ абы хьэхэр хадзэрт. МафIэсыр нэхъри  зэщIигъэстащ шыщхьэуIум и 25-м и пщэджыжьым  къыкъуэуа жьапщэм. Пщыхьэщхьэм Вашингтон ябгынащ: генерал Росс пIащIэрт «зыкъэзыIэтахэм» я иужьрей быдапIэ Балтимор къищтэну.

АрщхьэкIэ сыт лъэныкъуэкIи хьэзыру къыщIэкIа а къалэр зыфIэмыкIыф лъэпощхьэпоуэ уващ. Абы къыдэкIуэу, я щыхьэрыр зэрагъэсар къызэращIэу, американхэм мин бжыгъэкIэрэ езыхэм я дзэм зэхрагъатхэу щIадзащ. Апхуэдэ псэкупсэ зыкъэIэтыныгъэ мы къэралым ипэкIи иужькIи ищIакъым.

Тхьэмахуэ зэхуакуитIкIэ зэуа  иужь генерал Росс хэкIуэдащ, унафэр зыIэщIыхьа полковник Брук мурад ищIащ икIуэтыжыну. Мыгувэу инджылызхэм къагурыIуащ адэкIэ зыри зэрахузэфIэмыкIыжынур икIи икIуэтыжащ. 1814 гъэм дыгъэгъазэм и 24-м Гент къалэм мамыр зэгурыIуэныгъэ щызэращIылIащ къэралитIым. Псори къэнэжащ зауэм ипэкIи зэрыщытам хуэдэ дыдэу. Хэбгъэзыхьмэ, зэпэщIэувауи фэ тетыжтэкъым.

Иджыри къыздэсым абы щыгъуэм яку къыдэхъуауэ щытар ягу къамыгъэкIыжыну хущIокъу лъэныкъуэхэм.