«Тэмтэрэкъай ухъу!»

Ридадэ и цIэрэ и хъыбаррэ яхъумащ адыгэ тхыдэми урыс тхыдэми. Урыс тхыдэм къызэрыхэщымкIэ, Тмутэрэкъан дзэпщыр, Мстислав, касогхэм я деж зэуакIуэ къэкIуэгъащ (урыс тхыдэм зэрыжиIэмкIэ, - 1022 гъэм). ДзитIыр зэпэува нэужь, щыхьэт тохъуэ урыс тхыдэр, касог дзэпщым, Ридадэ, Мстислав жриIащ: «ДзитIыр щхьэ зэрыдгъэукIрэ: уэрэ сэрэ дызэгъэбэни, укъыстекIуэмэ, си лъапсэри, си бынри, си мылъкури ууейщ. СыптекIуэмэ, уи лъапсэри, уи бынри, уи мылъкури сысейщ». АбыкIэ зэгурыIуэри, Ридадэрэ Мстиславрэ зэрыубыдащ. Касог дзэпщым Тмутэрэкъан дзэпщыр хигъащIэ щыхъум, Мстислав тхьэгуащэм елъэIуащ: «СыхагъащIэ, къыздэIэпыкъуи, сытегъакIуэ; сытебгъакIуэмэ, члисэ пхухэссэнщ». Тхьэгуащэр къыдэIэпыкъури, Мстислав Ридадэ текIуащ («хьэджэсэкIэ епыджри иукIащ» - жеIэ тхыдэм). Апхуэдэущ Ридадэрэ Мстиславрэ я хъыбарыр урыс тхыдэм зэриIуатэр.

Нэгумэ Шори итхыжащ абыхэм я хъыбар. «Идарыпщыр, - етх Нэгумэ Шорэ, - Хъымыщ Елджэрыкъуэрэ Ридадэрэ гъусэ ищIщ, дзэр иришажьэри, Тэмтэрэкъай ебгъэрыкIуащ. Тэмтэрэкъай дэс дзэр къапэуващ. ДзитIыр зэпэува нэужь, Ридадэ, а лъэхъэнэм зэрыхабзэти, тэмтэрэкъей дзэпщым жриIащ: «Сыт щхьэкIэ дгъэкIуэдрэ ныбжьэгъухэр, ди дзэхэм ялъ щхьэ иткIутрэ? Дызэгъэбэни, укъыстекIуэмэ, сыт сиIэми ууейщ». Тэмтэрэкъай дзэпщыр арэзы хъуащ абыкIэ. Я Iэщэр ягъэтIылъри, зэрыубыдащ. Зыкъомрэ зэбэнауэ, Ридадэ джэлащ, щыджалэм, тэмтэрэкъей дзэпщыр хьэджэсэкIэ къепыджащ...»

Зэрынэрылъагъущи, Нэгумэ Шорэ итхыжа хъыбарымрэ урыс тхыдэм къыхэна хъыбарымрэ зэрызэщхьэщыкI щыIэкъым. Шорэ итхыжа хъыбарым Ридадэ къызэрыхэщыр дзэпщукъым, дзэр Тэмтэрэкъай зышэри аракъым - Идарщ, Ридадэ абы и шу гъусэщ, ауэ шу гъусэ къызэрыгуэкIкъым, гуащIэшхуэ зыхэлъ пелуанщ. Мыбдежым зыгуэр зэрызэхэзэрыхьар IупщIщ: Ридадэрэ Мстиславрэ щызэбэна зэманым Идар псэункIэ Iэмал иIакъым - ар дунейм къыщытехьар илъэсищэ зыбжанэ дэкIа нэужьщ. Нэрылъагъущ Ридадэ и хъыбарымрэ адыгэ тхыдэм щыцIэрыIуэ пщышхуэ Идаррэ я хъыбарыр зэрызэхэпшэхъуар - апхуэдэ къыщохъу IуэрыIуатэм. Шэч зыхэмылъыр зыщ: Ридадэ касог (пасэрей адыгэ) дзэпщышхуэщ, абы и хъыбарыр яхъумащ урыс тхыдэми адыгэ IуэрыIуатэми.

Ридадэ и хъыбарым нэмыщI, адыгэ IуэрыIуатэм ихъумащ абы къыдежьа псэлъафэри - «Тэмтэрэкъай ухъу!» Ар къежьэнкIэ щIэхъуами щыгъуазэ дещI Нэгумэ Шорэ. Ридадэ къаукIри зыбжанэ дэкIа нэужь, щетх Шорэ «Адыгэ лъэпкъым и тхыдэм», абы илъ ящIэжащ адыгэхэм: Тэмтэрэкъай теуэри зэхакъутащ, и лъапсэм псы ирагъэжыхьыжащ, Псыжь дагъэуэхри. Лъапсэрыхыр зыхуэкIуам щхьэкIэ абы лъандэрэ жаIэ: «Тэмтэрэкъай ухъу!» (е «Тэмтэрэкъай и махуэр къыпхукIуэ!») Тмутэрэкъан пщыгъуэм и цIэр урыс тхыдэм къыхэхуэжыркъым 1112 гъэм иужькIэ, къыщIыхэмыхуэжым и щхьэусыгъуэр адыгэхэм яхъума псалъэжьым къыбжеIэ: пщыгъуэм кIэ иратащ касогхэм (пасэрей адыгэхэм). Ридадэ и хъыбар къудейкъым урыс тхыдэм къыхэнар. Урыс тхыдэм цIэрыIуэ щыхъуащ абы къытехъукIыжахэри. Ридадэ хигъэщIа нэужь, урыс дзэпщым ихьыгъащ абы и къуитI. А тIум къатепщIыкIащ урыс лъэпкъ цIэрыIуэ зыбжанэ. Урыс адмирал  Ушаков Федор къызыхэкIа лъэпкъри Ридадэ и къуитIым я зым къытехъукIащ – абы щыхьэт тохъуэ езы адмиралыр.