Тырку уафэ щIагъым

«Мыдхьэт Ахьмэд (1844 - 1913) тырку тхакIуэщ, хьилмышхуэ зыбгъэдэлъа цIыхущ. Абы и Iэдакъэ къыщIэкIащ пьесэхэр, тхыдэмкIэ, философиемкIэ лэжьыгъэхэр. Хъыбар кIэщIхэмрэ романхэмрэ я гъуэгу тырку литературэм япэу щыпхызышащ. Тхыдэм, хабзэмрэ бзыпхъэмрэ теухуа романхэу и къалэмыпэм къыщIэкIащ «Янычархэр» (1871), «КъэфакIуэ бзылъхугъэ» (1877), «Диплом зиIэ пщащэ», (1889), «Тырку щIалэхэр» (1908)» - аращ итыр Совет Энциклопедие Псалъалъэм Мыдхьэт папщIэ. Ауэ Литературэ Энциклопедием нэхъ зыубгъуауэ абы и IуэхущIафэхэм щыгъуазэ дещI.
АтIэ дэ сыткIэ дыдихьэхауэ дытетхыхьрэ тырку тхакIуэу тхыгъэ 800-м щIигъу зи Iэдакъэ къыщIэкIам, тхылъи 156-рэ тираж куэд хъууэ Анкара, Истамбыл, Измир къалэхэм я тхылъ тедзапIэхэм къыщыдэзыгъэкIам и гъащIэмрэ и творчествэмрэ? Абы и жэуапыр къызэрыгуэкIщ. Ар - зи дуней еплъыкIэкIэ, зэхэщIыкIкIэ, лэжьыгъэфIхэмкIэ нэхъ цIыху пэрытхэм яхэува адыгэлIу зэрыщытарщ. Ахьмэд и адэ Мыдхьэтщ 1843 гъэм Кавказым икIыу Истамбыл Iэпхъуар. Абы и унэцIэ дыдэр Хьэгъурщ. Мыдхьэт Ахьмэд и гъащIэмрэ и лэжьыгъэмрэ тетхыхьахэу, Тыркум щыпсэу адыгэ щIэныгъэлIхэу Сэин ТIимэрэ Бэрзэдж Сэфаррэ щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, ар Истамбыл къыщалъхуащ, къызыхэкIар Кавказым иIэпхъукIа хуэмыкъулей адыгэ унагъуэщ. Хьэгъур Ахьмэд, щIэныгъэ игъуэта нэужь, Болгарием хиубыдэ РушуккIэ зэджэ къалэ цIыкIум щолажьэ къулыкъущIэ къызэрыгуэкIыу икIи а лъэхъэнэм абы зыкъегъэлъагъуэ журналист Iэзэу. А зэманым абы печатым къытрырегъадзэ щIэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм теухуа тхыгъэ куэд - географием, тхыдэм, философием, диным ехьэлIахэр.
1868 гъэм Хьэгъурым и Iуэху йохъулIэри, Бэгъдад типографие къыщызэIуех; абы щытрадзэ «Зэурэ» газетыр. ИлъэситI докIри, новеллэхэр зэрыт япэ тхылъыр къыдегъэкI, «Хъыбарым зыхуиущийр» и псалъащхьэу.
1871 гъэм тхакIуэ ныбжьыщIэр Истамбыл мэIэпхъуэж. Мыбыи Хьэгъурым типографие къыщызэрегъэпэщ, «Девир» («Лъэхъэнэ»), «Бедыр» («Мазэгъуэ») газетхэмрэ «Къыркъ амбар» («Амбар плIыщI»), «Дагъаршыкъ» («Хъуржын») журналхэмрэ къыдигъэкIыуи щIедзэ.
Ди хэкуэгъум и гъуэгур махуэ защIэу екIуэкIакъым. 1873 - 1876 гъэхэм Ахьмэд Родос хыхъуанэм ссылкэ щыIэщ.
Къигъэзэжа нэужь, и къару псор ехьэлIауэ литературэмрэ тхылъ тедзэн Iуэхумрэ хуэлажьэу щIедзэ. 1878 гъэм Хьэгъурым къыдегъэкI «Тарджуманы хьэкъикъэты» («Щыпкъагъэр зыIуатэ») газетыр. ЗэрыщIэныгъэлIым икIи и гупсысэхэр тырку интеллигенцэ пэрытым яфIэкъабылу зэрыщытым къыхэкIыу, ар къуэкIыпIэр зыджхэм я Дунейпсо зэхуэсу Стокгольм 1888 гъэм щызэхэтам ягъакIуэ.
Илъэс 32-кIэ адыгэлIыр газет зыбжанэм я корреспонденту мэлажьэ. 1908 гъэм тырку революцэр щытекIуам щыгъуэ Хьэгъурыр Истамбыл дэт университетым и профессорт. Ар абы тхыдэмкIэ, философиемкIэ, дин IуэхухэмкIэ лекцэ къыщеджэрт.
НасыпыншагъэкIэ хамэ щIыпIэм къыщыхута адыгэхэр иригушхуэрт я хэкуэгъум. Хьэгъур Ахьмэд и фIыгъэкIэ Истамбыл къыщызэрагъэпэщ адыгэхэм я тхыдэр джынымкIэ хасэ, абы епхыжауи пэщIэдзэ еджапIэ. КъыдигъэкI газетхэмрэ журналхэмрэ абы къытредзэ и лъэпкъэгъухэм ятеухуа хъыбар зыбжанэ, апхуэдэуи «Черкес озденлери» («Адыгэ гукъэкIыжхэр») пьесэр. Хьэгъурым и тхыгъэ нэхъыфI дыдэхэм ящыщ зыщ «Кавказ» романыр. Абы къыщыгъэлъэгъуащ пащтыхьым Кавказым щригъэкIуэкIыу щыта колонизатор политикэ бзаджэм щхьэмыгъазэу ебэн, щхьэхуитыныгъэм папщIэ зи псэр зытыну хьэзыр бгырыс хахуэм и шыфэлIыфэр.

ИщхьэкIэ зи гугъу тщIа IэдакъэщIэкI хьэлэмэтхэм белджылы ящIырт ахэр зи къалэмыпэм къыщIэкIынкIэ хъунур тхакIуэ Iэзэу зэрыщытыр, абы акъылышхуэ зэрыбгъэдэлъыр икIи щыпсэуа лъэхъэнэм гупсысэ пэрыткIэ къыхэнэIукI цIыхуу зэрыщытыр.
Хьэгъурым и лэжьыгъэм теухуауэ зыубгъуауэ жысIэну сызыхуейр нэхъ щыз хъун папщIэ, тхакIуэм и блэкIахэм ехьэлIа Iуэхугъуэ гуэрхэр къэсIуэтэну сфIэкъабылщ.
«Енычархэр» псалъэр тыркухэм жаIэ мыпхуэдэу - «ени  чери» («щIэуэ къызэрагъэпэща дзэ»). Енычархэр дапщэщи зауэм хуэхьэзыру курыт лIэщIыгъуэхэм лъандэрэ щыIэ лъэсыдзэ зэщIэузэдат. Абыхэм шынагъуэ ин иратырт Европэм ис уэркъ зэкъуэудахэм. Зи гугъу тщIы лъэсыдзэм хэтхэр чыристанхэм цIыкIу щIыкIэ къытрахыу гущIэгъуншагъэм хуагъэса щIалэхэрт.
СулътIаным и къэрэгъулхэр Iэрнаутхэт, и шуудзэ гвардиер адыгэт. Къэрал щIыб сатур алыджхэмрэ ермэлыхэмрэ яIэщIэлът.
Уеблэмэ тепщэгъуэр зыIыгъ классым тырку уэркъхэр щынэхъ мащIэт, адыгэ уэркъхэм, хьэрып щихъхэм е алыдж, болгар джыназхэм елъытауэ.
Тыркухэр кIыфIыгъэм, щIэныгъэншагъэм, тхьэ­мыщкIагъэм иригъэза мэкъумэшыщIэ лъэпкът. ГъэпщылIакIуэхэм, тепщэгъуэр зей уэсмэнлыкIэ зэджэхэм, я дежкIэ «тырку» псалъэр гурыхьтэкъым, ар абыхэм къазэрыщыхъур Екатеринэ ЕтIуанэм и блыгущIэтхэм «мыжьыкъ» псалъэр къазэрыщыхъум хуэдэут. Тыркубзэм урипсэлъэныр икIагъэ дыдэу къалъытэрт. Динри щIэныгъэ Iуэхухэри зэрызэрахьэр хьэрыпыбзэт - «уафэм къеха фIыцIагъэм и бзэт». Гъуазджэр зэрыпсалъэр Саадирэ Хьэфизрэ я бзэрт - къэжэрыбзэ IэтIэлъатIэрт. Къэжэрыбзэ, хьэрыпыбзэ, тыркубзэ зэхэзэрыхьам къыдэхъуащ сулътIан империем и къэралыбзэр - «уэсмэныбзэр». Абы ирипсалъэхэрт щIэныгъэлIхэр, судыр; абыкIэ газетхэри къыдэкIырт, документхэри письмохэри иризекIуэрт, художественнэ тхыгъэхэри ятхырт. Апхуэдэу екIуэкIащ етIощIанэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм   нэсыху.  А  бзэр  тырку мэкъумэшыщIэм гугъусыгъуут къызэрыгурыIуэр, ирипсэлъэфхэм я пэр драгъэзеинкIэ ари щхьэусыгъуэ мащIэтэкъым.
А щIыкIэм тету танзиматкIэ зэджэж япэ буржуазие зэхъуэкIыныгъэхэм я лъэхъэнэм (XIX лIэщIыгъуэм и 40 - 60 гъэхэм) щIидзащ. Абы щIапIыкIащ тхакIуэхэу Шинаси-бей, Алъп Зие-пэщэр, Хьэгъур Ахьмэд сымэ. Хьэлэмэтракъэ, абыхэм «къыщIагъэщат» тырку мэкъумэшыщIэхэр зэрыпсалъэ бзэр... зэрытыркубзэ къабзэр. А щым языхэзми Европэм щагъуэта щIэныгъэм къыдэкIуэу, буржуазием и «зэхуэдэныгъэ» гупсысэри зыхищIат, ауэ ар и щхьэм фIихыу жыжьэ ихьыртэкъым. Пэжу, я хьэкъ етыпхъэт пычахуэ-пычахуэу мыхъуми буржуазнэ щхьэхуитщIыжакIуэ гупсысэхэр абыхэм хэIущIыIу ящIу зэрыщытамкIэ икIи нэхъ ику иту псэу классхэм ящыщ куэд тхылъым зэрырашэлIамкIэ. Европэм щыщ къэрал нэхъ инхэм я дэIэпыкъуныгъэкIэ Абдул Хьэмид ЕтIуанэм и тепщэгъуэр уву, зэкъуэкIыныгъэхэм я лъэхъэнэр щиухым, псом япэу зэхэзехуэн ящIар литературэм и лэжьакIуэхэрт...
ЦIыхубэр щIэныгъэм ешэлIэныр къалэн зыщищIыжырт иджырей тырку прозэм и лъабжьэр зыгъэтIылъа Мыдхьэт Ахьмэд. Лъэпкъ литературэм и жанрхэр къигъэсэбэпурэ, IуэрыIуатэм и щапхъэхэр и гъуазэу, тхакIуэм къехъулIэрт гуащIэрыпсэухэм гунэс ящыхъун хъыбархэр, романхэр итхын. Абы и IэдакъэщIэкIхэм я пщIэр къаIэтырт зэрытхэ бзэр къызэрыгуэкIыу, гурыIуэгъуафIэу икIи шэрыуэу зэрыщытым, къиIэт Iуэхугъуэхэр гъащIэм зэрыпыщIам.
Хьэгъурым и прозэм гугъу удемыхьу хыбогъуатэ  иужькIэ  реализм жыхуэтIэжыр къызытепщIыкIыжа хуэмэбжьымэхэр. КъухьэпIэм и тхакIуэхэу Эжен Сю, Дюма-адэм, Жюль Верн сымэ я тхыгъэхэм хэпщIыкIыу яжь къыщIихуащ адыгэлIым и прозэм. Ар псом хуэмыдэу щыбелджылыщ къуэкIыпIэми къухьэпIэми щыIэ псэукIэхэр, щызекIуэ хабзэхэр зэрипхыу, зы сэмбым игъэзэгъауэ къыщыгъэлъэгъуа романхэм. ТхакIуэм и мурадымкIэ «Хъусейн Меллэхь» романыр хъун хуеящ тырку «Граф Монте-Кристо», «КъэфакIуэ цIыхубз», е Даниш ЧелебикIэ зэджэжыр «Дон Кихот» цIэрыIуэм пэувыну щыгугъат. АрщхьэкIэ тырку романым и лIыхъужь хъуар Iуэхугъуэ дыхьэшхэн зэмылIэужьыгъуэхэм хэхуэ, зи акъылыр тхылъ къеджэным игъэутхъуа щIалэщIэщ.
Хьэгъур Ахьмэд и къалэмыпэм къыщIэкIащ роману бгъу, хъыбар куэд. Абыхэм тхылъеджэр дэзыхьэх Iуэхугъуэхэр къыщеIэт; тхакIуэм и хъыбархэм тхылъеджэм къыщигъуэтырт щIэныгъэм ехьэлIа къэхъукъащIэхэр, гъащIэм и нэщэнэ хьэлэмэтхэр.
Ар икъукIэ яфIэгъэщIэгъуэнт къурIэнрэ таурыхьрэ фIэкIа къемыджа къалэдэсхэм, абыхэм я дежкIэ а псори щIэт икIи икъукIэ щхьэпэт.
... Япэ парламенткIэ зэджэжыр зэбграхуа нэужь, япэ тырку конституцэр хьэрыкъуакIэ дадзэж, цIыху куэд ягъэкIуэд. Бжыгъэншэщ Абдул-Хьэмид сулътIаным и тетыгъуэм хабзэншагъэу, щIэпхъаджагъэу зэрахьар. Ар тыркухэм я дежкIэ Николай ЕтIуанэу къэплъытэ хъунут. Танзиматхэм я узэщIыныгъэ гугъэ-гупсысэхэм кIэ ират. ЩIэныгъэм цIыхубэр бгъэдэпшэным ухуэлажьэ къудейкIэ псэукIэм зебгъэузэщIыныр,   абы зебгъэхъуэжыныр зэрыщхьэгъэпцIэжым гъащIэр щыхьэт техъуэрт.
УзэщIыныгъэ гугъэ-гупсысэхэм литературэр текI щыхъуар 80 гъэхэрщ. Ар танзиматым и етIуанэ лъэхъэнэт. Ауэ а зэманым узэщIыныгъэ гугъэ-гупсысэм и джэрпэджэж закъуэтIакъуэ литературэми публицистикэми къыщыIуу зыкъомрэ йокIуэкI. Тырку узэщIыныгъэ литературэм и пIэм хуэмурэ къотаджэ тырку критическэ реализмыр.
Залымыгъэм и лъэхъэнэм тырку тхакIуэхэм я политическэ Iуэху еплъыкIэм и мызакъуэу, абыхэм я эстетическэ дуней еплъыкIэм зехъуэж. Къалэмыр зи Iэщэхэм афIэкIа къалъытэжыркъым литературэмрэ гъуазджэмрэ псэукIэщIэ зэрыбухуэ хъун Iэмэпсымэу.
Танзиматым и литературэр япэ лъэхъэнэм къикIыу етIуанэм зэрыхуэкIуари, узэщIакIуэхэм я гурылъ-гупсысэхэм фIэщхъуныгъэ макъамэр зэрафIэкIуэдари Хьэгъурым и дуней еплъыкIэм зэрызихъуэжам хыболъагъуэ.
80 гъэхэм я пэщIэдзэм абы зыкъызэредзэкIри ислъамым и телъхьэу къоув. КъухьэпIэ литературэм хэлъ философием Ахьмэд хуэмеиж мэхъу, а лъэныкъуэм зыдегъэхьэхыным тхакIуэм хелъагъуэ къэралым щызекIуэ хабзэхэм шынагъуэ ин къезытыну Iуэхугъуэхэр.
Хьэгъурым танзиматым и литературэм щиIэ увыпIэр хэубыдыкIауэ зым теткъым. ТхакIуэм и литературэ лэжьыгъэхэм, псом хуэмыдэу 70 гъэхэм итхахэм, я мыхьэнэр инщ тырку литературэр реализмым хуэкIуэнымкIэ. Абы куэд илэжьащ, тырку интеллигенцэр КъухьэпIэм и литературэм щыгъуазэ хъун папщIэ. А адыгэлIым и лэжьыгъэхэм фIыуэ хэзыщIыкI еджагъэшхуэ Д. Перин и псалъэкIэ жыпIэмэ, «ар я лъэмыжщ Франджымрэ Тыркумрэ я литературэхэм». ТхакIуэ-узэщIакIуэу щыткIэрэ, Хьэгъур Ахьмэд къелъытэ «литературэм дунейпсо гъэсакIуэ-ущиякIуэ къалэн щызиIэ лIыкIуэу».
И тхыгъэхэм, псом хуэмыдэу, хъыбархэм, тхакIуэм къыщегъэлъагъуэ ткIийуэ зытепсэлъыхьыпхъэ Iуэхугъуэхэр: цIыхубзыр зэрыдакъузэм, зэрагъэшынэм, щIэныгъэм и мыхьэнэм... Хьэгъурыр литературэхэм я щапхъэхэм кIэлъоплъ, щыгъуази зещI, ауэ реализмым и Iэмалхэр куууэ къыщIигъалъэркъым. Абы щыхьэт тохъуэ и тхыгъэхэр. КъуэкIыпIэмкIэ щыпсэухэм я таурыхъ гъэпсыкIэмрэ КъухьэпIэм я сентиментализм, романтизм хуэмэбжьымэхэмрэ зэхэгъэшыпсыхьыныр Мыдхьэт Ахьмэд и творчествэм и нэщэнэщ.
ГъащIэфI къигъэщIащ адыгэ лъэпкъым къыхэкIа тырку тхакIуэшхуэм. Абы и дэтхэнэ махуэри IуэхукIэ гъэнщIат. ИщIари, и IэдакъэщIэкIхэри куэдщ. Хэхэсу псэу и лъэпкъэгъухэр щIэныгъэм къыхуигъэушу, фIым хуригъаджэу щытащ Хьэгъурым.
ЛIэщIыгъуэ блэкIам, 90 гъэхэм и кIэм, Тыркум щыхьэщIащ адыгэ тхакIуэ Ахъмэтыкъуэ Юрий (Къазибэч), урыс журналист В. Осиповыр и гъусэу. Ахэр мызэ-мытIэу IущIащ Хьэгъур Ахьмэд. Тырку тхакIуэшхуэмрэ Урысейм икIа хьэщIэхэмрэ гъэщIэгъуэн куэд зэхуаIуэтащ. ЗэIущIэхэм ящыщ зым теухуауэ Ахъмэтыкъуэм мыпхуэдэу етхыж:
«ГъащIэр цIыхухэм куэдрэ ироджэгу, и натIэм къритхам ар и хэкум пэIэщIэ щIыпIэ щыдидзи къохъу. Мис, щапхъэу къапщтэмэ, - сэрэ уи гъусэмрэ, - зыхуигъэзащ  абы  (Мыдхьэт  Ахьмэд  - Хь. М.) Осиповым. - Дэ тIури Кавказым и адыгэ лъэпкъым дыкъыхэкIащ. Дэ тIури дотхэ, ауэ къэрал зэхуэмыдэхэм дису икIи бзэ зэмыщхькIэ. Пэжкъэ атIэ ар? - къеплъэкIащ ар си дежкIэ.
-  Уэ,  дауи,  пщIэжу,  къыщIэкIынщ мы уэрэдым и пэщIэдзэр, - икIи адыгэхэм  я бзэ уэндэгъумкIэ зэпишу, дахэу укъуэдияуэ къеджащ псалъэ зыбжанэ.
-  Дауи, дауи, - сэ къэспхъуатэри, адыгэхэм  зыIэзыбжьэу  яусым хуэдэ  уэрэду   Мыдхьэт-эффенди къригъэжьар и кIэм нэзгъэсащ.
ТхакIуэр аргуэру щым хъужащ, зыгуэрым куууэ зэригъэгупсысар и нэгум къищу. Хэт ищIэн, абы и гур жа хъунт IэщIыб ищIа и хэкум, и къуршхэм»...
Хамэ щIыналъэм и бэлыхь куэд игъэващ адыгэ щIалэ Къалэдахэ Iэдиб. Ар хэхэс зыщIар Истамбыл хуэзышэ гъуэгу нэшэкъашэм теува и адэрт. Кавказ зауэр щиух илъэсым Къалэдахэхэ я унагъуэр Тыркум и щыхьэрым нэсакIэт. Гугъуехъу абы ятелъа псор Iуэтэжыгъуейщ, ауэ ахэр ящхьэщыкIыу зыкъаужьа нэужь, Iэдиб и жанагъыр, и акъылыфIагъыр къалъытэри, къулыкъухэр зэкIэлъхьэужьу кърату щIадзэ. СулътIан Абдул-Хьэмид ЕтIуанэм Къалэдахэр министру щыхихам ар куэдым телъыджэ къащыхъуат.
Адыгэ щIалэм а зэманым и лъэпкъэгъу куэдым IуэхуфI куэд яхуищIащ, лэжьыгъэ къахуигъуэтащ, щIэныгъэ зэгъэгъуэтын зэрыхуейри къагуригъэIуащ. Езым ипхъу Хъалиди пасэу еджэным къыхуигъэушащ. Хъыджэбз цIыкIум Истамбыл дэт «Америкэ колледжыр» къиухащ. Илъэс зыбжанэкIэ ар Инджылызым, Франджым щыIащ бзэхэр зригъащIэу,  и  щIэныгъэм  хигъахъуэу.
Абы къикIыжа нэужь, Хъалидэ Истамбыл дэт университетым инджылыз литературэмкIэ щрегъаджэ. Совет Энциклопедие Псалъалъэм зэритхымкIэ, Хъалидэ тырку тхакIуэ пажэхэм ящыщщ. Адыгэ бзылъхугъэм и IэдакъэщIэкI нэхъыфIхэр илъэс пщыкIущым (1909 - 1922) къриубыдэу итхащ. Езым и гъащIэм теухуа романыр Къалэдахэр дунейм ехыжыным мазэ бжыгъэ фIэкIа къэмынэжауэ, 1963 гъэм, Истамбыл къыщыдэкIащ. Абы ирихьэлIэу Хъалидэ тырку парламентым и унафэкIэ Адывар (ЦIэрыIуэ) жаIэу и унэцIэм пагъэувэ.
Тырку щIыналъэм талант иIэу къихъуа Къалэдахэ Хъалидэ Iэдиб тхакIуэм гъащIэшхуэ къигъэщIащ. Ар илъэс 81-кIэ псэуащ. Хъалидэ зыщыщ лъэпкъыр, и адыгэбзэр ищIэжырт. Пантюркистхэм я мэсхьэбым ихьа хъуати, абы я зэщIэхъееныгъэм и лэжьакIуэ жыджэру щытащ. А псом кърикIуар наIуэу къыхэщащ Къалэдахэм и роман «ТураныщIэ» зыфIищам  (1912 гъэ).
Лъэпкъ-щхьэхуитщIыжакIуэ зауэм и илъэсхэм Хъалидэ етх и тхыгъэ нэхъыфIыIуэхэр - «МафIэ джанэ», «ФыукI цIыхубз куэпэчыр!» жыхуиIэхэр. Ахэр псыхьащ тырку жылагъуэр а лъэхъэнэм зэщIэзыщтауэ щыта, хэкум и щхьэузыхь хъуным хуэзыгъэуш гупсысэкIэ.
Адыгэ бзылъхугъэр кемалистхэм я зэманыгъуэм мызэ-мытIэу хах меджлисым и лIыкIуэу. Къалэдахэм и романхэр Тыркум и мызакъуэу, хамэ къэралхэми щыцIэрыIуэт. Нэхъ пасэу итхахэр теухуащ лъагъуныгъэм, абы щыгъуэми тхакIуэм къищтэр къухьэпIэ щэнхабзэм щIапIыкIа, езыхэм къапэхъуни, къапэшэчэни щымыIэу зызылъытэж цIыху пагэхэрщ,   къигъэлъагъуэри абыхэм я гъащIэ еплъыкIэ, дунейр къазэрыщыхъу   лъэныкъуэхэрщ. Езым зыкъызэрыфIэщIыж щIыкIэм зи акъылыр хуэлажьэ, абы и гурыгъум ихь цIыхур Хъалидэ и тхыгъэхэм щотэдж лIыхъужь нэхъыщхьэу, икIи зэрызэщхьэщыкI щIагъуэ щымыIэу ахэр зэщхьщ, апхуэдэу зрагъэхь щыIэкъым а персонаж пажэхэм дащыхуигъазэ щIыпIэхэми. Сюжет зэныкъуэкъуныгъэу къиIэтыр икIэм, икIэжым зыхуэкIуэжыр зыщ: щхьэзакъуэу псэу цIыхухъум и зэш зэрытригъэуну къилъыхъуэр унагъуэ ихьа цIыхубзщ, абы ещхьыркъабзэу, цIыхубз щхьэхуитми и гугъапIэр хамэлI къызэрыдихьэхынырщ. ТIум щыгъуэми абыхэм къарикIуэр гуныкъуэгъуэрэ нэпскIэ гъэнщIа зэжьэхэуэныгъэщ, хэбгъэзыхьмэ, укIыгъэ гуэрхэр, зи акъылым икIыу делэ хъухэр къыхэкIыу. Ауэ апхуэдэхэм я гугъу щищIкIэ, Къалэдахэ зыкъегъэлъагъуэ цIыхум и гурыгъу-гурыщIэр, и хьэлыр, и акъылыр здынэсыр къызэрызэкIуэцIах хабзэ лъэкIыныгъэфIхэр зыбгъэдэлъ тхакIуэу.
Абы и дэтхэнэ тхыгъэми гупсэ хуэхъур цIыхубзщ. Хъалидэ и IэдакъэщIэкIхэм куууэ щыгъуазэ хуэхъуа А. Алькаевэм зэритхымкIэ, тхакIуэр «хущIокъу духовнэ и лъэныкъуэкIи, жылагъуэ увыпIэкIи цIыхубзым и хуитыныгъэр наIуэ ищIыну, абы и гурыщIэ куур къигъэлъэгъуэну». Романым хэт цIыхубз лIыхъужьхэр езыхэр зыми ещхьыну хуэмейуэ, ауэ адрейхэр къадэплъеймэ ямыжагъуэу, хьэл зырызыххэ псоми яIэу икIи лъэщхэу апхуэдэщ. Ахэр анэдэлъху лъэкIыныгъи хуэхейкъым, губзыгъэхэщ икIи дахэхэщ. А бзылъхугъэхэм нэхъыбэрэ    пэщIэщIэгъу    яхуэхъури цIыхухъу хьэрычэтыншэхэрщ, адэмыгухэрщ. Ауэ зи пэр дэзыгъэзейуэ нэхъ зыхэзыш цIыхухэр къыпигъэщхьэхукIауэ зэрыщытым къыхэкIкIэ, хуиту, теутIыпщхьауэ я зэфIэкIым зрагъэужьыну яхулъэкIыртэкъым лъэныкъуэ гуэркIэ абыхэм къахэхъуэпскIыкI языныкъуэхэм. Абыхэм я гъащIэри, я гуащIэри зытрагъасхьэр лъагъуныгъэрт, икIи ауэ къызэрыгуэкI мыхъуу, атIэ лъагъуныгъэ къызэщIэплъа, хэбгъэзыхьмэ къэукъубея, насыпыншагъэм натIэкIэ уригъэуалIэу.
Зэныкъуэкъу нэхъыщхьэр къызыпкърыкIыр цIыху зыхэзыIэтыкI нэхъ пагэхэмрэ удэфа псэукIэм и Iуэху жьгъейхэм хэзэрыхьыжахэмрэщ, текIуэри иужьрейхэрщ.
ЛIыхъужьхэм я гупсысэм и лъапсэр къэтIэщIыным зи мурадыр тегъэпсыхьа тхакIуэм къигъуэтащ къэIуэтэкIэм хуэфэщэн художественнэ фащи: къэхъуа псори езым игъэва пэлъытэу хъыбарыр йокIуэкI, щIыпIэ-щIыпIэкIэрэ гукъэкIыж тхылъхэр, лIыхъужьхэм ехьэлIа письмохэр къыхиухуанэурэ.
«ТураныщIэ» романыр зытеухуар цIыхубзщ, ауэ мыбдеж лъагъуныгъэ хуэмэбжьымэри и гущIыIу къэхъуркъым, абы псори  екIуэлIэжу. Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэм зыщаIэтыр жылагъуэ гъащIэрщ икIи абы и уэрыпIэм хэтщ романым и цIыхубз лIыхъужь Къае. Туран къэралыгъуэр къызэгъэпэщыным хуэунэтIа зэщIэхъееныгъэм и унафэщIхэу Къаерэ Уэгъузрэ гухэлъ зэхуащI. Абыхэм бийуэ къапэщIэт уэсмэнлыхэм я зэранкIэ, фIыуэ зэрылъагъуитIыр зэкъуэча мэхъу, икIэм-икIэжым Уэгъуз хокIуадэ. Ауэ туранистхэм я мурадыр токIуэ икIи Къае пунэлат ирех уэсмэнлыхэм,
Романым гупсысэ нэхъыщхьэу пхрыкIыр Алъп  Зие  и политикэ, философие Iуэху еплъыкIэрщ, нэгъуэщIу жыпIэмэ, пантюркист зэщIэхъееныгъэм уэсмэнлыхэр лъыкIэ зэрибийрщ.
(КъыкIэлъыкIуэнущ)

Хьэгъур Ахьмэд

 

Къалэдахэ Хъалиде

ХьэфIыцIэ Мухьэмэд.
Поделиться: