Псыкъуий

Ди адэм си къуэш нэхъыщIэ Вовэрэ сэрэ Мэртэзей (иджы Тэрч къалэщ) дишат ди адэшхуэр къыткIэлъигъэплъыну. Езыр дзэм хэтхэм я узыншагъэм щыкIэлъыплъ сымаджэщым гъуэлъын хуейт, зауэм хиха фэбжьым зыкъригъащIэрти.

Ди адэшхуэ Жэмал Мэртэзей гъущI гъуэгум пэмыжыжьэу щыпсэурт. Ардыдэми жэщым хъумакIуэу щылажьэрт. А зэманым абы и пщэрылъ нэхъыщхьэр Канадэм кърашу Александровскэ жылэм дэт спирт заводым папщIэ станцым кърашэлIа нартыхур ихъумэнырт. Махуэм дэ къыткIэлъыплъырт, итIанэ лэжьакIуэ кIуэрт. Зэзэмызэми дыздишэрт а и лэжьапIэм. Апхуэдэ махуэхэр дэ ди IутIыжт: нартыху самэшхуэхэм дыхэсу зыкъредгъэхьэхырт, зэми абы зыщIэдгъэмбрыуэнти, Жэмал зыкъедгъэлъыхъуэрт.

А псом и щIыIужкIэ, ди адэшхуэм мэкъуауэ дыздишэрт, Арыкърэ Александровскэ жылэмрэ я зэхуакум дэж псы цIыкIуми бдзэжьей ещэкIэм дыщыхуигъасэрт. А псым бдзэжьей къуэлэныр хэзт. АрщхьэкIэ, сыплъэгъуамэ сыплъагъужынкъым жыхуаIэм хуэдэу, уи лъакъуэхэм зыкъыжьэхагъэуэнти, асыхьэтуи бзэхыжынт. Дэри ерыщ декIуэрти, бдзэжьей гупышхуэр пIейтей тщIырт.

Жэмал пщIантIэм щыдэмысым, абы ипхъу нэхъыжь Сонярэ и малъхъэ МэчрэIилрэ я нэIэ къыттетт. Ахэр зы унэ къэбгъанэмэ, адрейм щыпсэурти, щIэх-щIэхыурэ ди адэшхуэм къыкIэлъыкIуэрт. Езыхэм бын зэрамыIэрагъэнт - егъэлеяуэ къытхуэсакъырт зэлIзэфызыр. ДгъэщIагъуэрт мылъагэ дыдэу узыIуплъэ бзылъхугъэмрэ метритIым щIигъу зи инагъ МэчрэIилрэ щызэдгъапщэкIэ. АрщхьэкIэ Соня и щхьэгъусэм сабийм хуэдэу хуэсакъырт: «Щэхуу, щэхуу», - къыджиIэрт абы, МэчрэIил жэщым лэжьауэ щхьэукъуэну зыщигъэукIурийм деж. Арати, зэран дымыхъун щхьэкIэ, дэ Жэмал дежкIэ дежэкIыжырт.

Ди адэшхуэм хадэ иныфI дыдэ зэрихьэрт. Абы и курыкупсэм хуэзэу псыкъуий щытт. Хьэлэмэту зэтраухуат абы и лэжьэкIэр. Псыкъуий лъащIэм бжьамий ирахьэхауэ, абы и кIуэцIым илъ церпыр ягъэкIэрахъуэурэ архъуанэу псыр абыкIэ къыдрашейрт. Ар хьэкхъуафэм къилъадэрти, бжьамийхэмкIэ губгъуэ псом щызэбграшыжырт: помидорми, нащэми, хъарбызми, хъэуанми, жыгми псыр щIэлъадэрт. Псыр екIуалIэрт Iэщхэр зыщIэт Iуэми джэдэщми.

Мы псыкъуийм метрищ и кууагът. Къаншыуей щыдиIэр метр 30-м нэблагъэкIэ етIыхат. Дыдейм къыщхьэщыкIыу, ди адэшхуэм и псыкъуийм и кIуэцIри мывэ хъурей зэмыфэгъухэмкIэ къэгъэтIылъыхьыжат. Псыкъуийм ит псым ущызэкIэщIэплъу къабзэт, пшахъуэ хьэдзэ нэгъунэ хэплъагъукIыу. Зы бдзэжьей къуэлэнышхуэ, удзыфафэ хъужу, хэст абы. Нэхъыжь ди мыгъусэу псыкъуийм дыбгъэдыхьэну ди адэшхуэм зэи хуит дищIыртэкъым. Дэ дызыхуеиххэр а зырт: махуэ псор абдеж щыдгъэкIуэфынут, бдзэжьейр дгъашхэу абы деплъу.

Зы махуэ гуэрым ди адэшхуэм и унафэм дебэкъуащ. Тхьэмахуэ махуэу ар Май къуажэм (иджы къалэщ) щызэхэт жармыкIэм кIуат. Дэ, зэрыхабзэу, Сонярэ МэчрэIилрэ дыкъыхуигъэнащ. МэчрэIил лэжьыгъэ нэужьым зигъэпсэхуну гъуэлъащ, дэ ар къэдмыгъэушын щхьэкIэ, Соня ди адэшхуэм и щIапIэмкIэ щхьэхуиту диутIыпщащ.

Зыри къызэрыткIэлъымыплъым дыкъигъэбырсейри, Вовэрэ сэрэ мурад тщIащ псыкъуийм «щыпсэу» бдзэжьейр дгъэшхэну. ШхапIэм зы щIакхъуэ пIащIэ къыщытщтэри, бжыхьым депкIащ (хадэбжэр IункIыбзэ къэбкIэ гъэбыдат). ДепIэщIэкIыу псыкъуийм дыбгъэдэлъадэри, щIакхъуэ Iыхьэхэр бдзэжьей къуэлэным хуэддзыу дыхуежьащ. ТфIэхьэлэмэту дыкIэлъыплъырт бдзэжьейм зыкъыхидзурэ псым нимыгъэсу щIакхъуэр къызэриубыдым.

Куэд дэмыкIыу а Iуэхури къытIэщIэужэгъуащ. Абдежым зэуэ сигу къэкIыжащ псыкъуийм дыгъэпс махуэм уехмэ, жэщым уафэм вагъуэхэмрэ мазэмрэ къызэритIысхьэм хуэдэу плъагъуу ди анэм къызэрыджиIэжар. Си къуэш цIыкIум сеупщIащ: «Ухуей махуэу вагъуэхэр плъэгъуну?», - жысIэри. Ар занщIэу арэзы хъуащ.

АрщхьэкIэ сэ зыкъомрэ сытегушхуакъым псыкъуийм сехыну. ИкIэм-икIэжым бжьамийр субыдри, хуэмурэ сепщыхуу щIэздзащ. Куэд скIуатэкъым, мывэ псыIэхэм сецIэнтхъуэхыу си щхьэр щIигъанэу псы щIыIэмылым сыщыхэхуам. ЗыкъыщIэзгъэмбрыукIыжащ, ауэ псыр сэ нэхърэ нэхъ лъагэу псыкъуийм итщи, сыкъыхэкIыжыфыркъым. ЛъапэпцIийуэ сыщыту, си пэр псым къыхэсшиикIауэ собауэ. Бдзэжьей къуэлэнышхуэр гужьеящи, темыпыIэу псыкъуийм и хъуреягъкIэ зыщеутхыпщI. Зэм и кIапэмкIэ си напэр кърихулэкIри, си нэм хъуаскIэр къыщIихащ. И щхьэмкIэ тет Вовэ вагъуэхэр слъагъурэ сымылъагъурэ зригъэщIэну къекIиех фIэкIа, сызыхэхуа гузэвэгъуэр къыгурыIуэркъым. Соплъэри, езыми зегъэхьэзыр псыкъуийм къипщхьэну. Сыкъэгузэвэпати, къарууэ сиIэр зыхызолъхьэри сыкъоIэ псыкъуийм сыкъыдэкIуеижыну. АрщхьэкIэ мывэ псыфхэм соцIэнтхъуэхыжри, псым сыхохуэж. СыкъэкIиящ: «Вовэ, псынщIэу жэи МэчрэIил къеджэ!», - жысIэри.

Псыр апхуэдизкIэ щIыIэмылщи, си дзэхэр сфIызэтоуэ, си лъакъуэхэр зэхэсщIэжыркъым, бауэкIэщI сыхъуащ. ДакъикъитI-щы дэкIауэ, лIы зыбжанэ псыкъуийм къыIулъэдащ, МэчрэIил я пашэу. Ар занщIэу къелъэри сызэщIипхъуэтащ, адрейхэм сахуишийри, псыкъуийм сыкъралъэфыжащ. ЩIым яубгъуа щIакIуэм асыхьэту сыкIуэцIагъэджэрэзащ, хъыдан гъущэкIэ си Iэпкълъэпкъыр ялъэщIым, «арак» щахуэурэ, зыкъызагъэщIэжащ.

«Псыкъуийм уихуэн хуей щхьэ хъуа?», - къызоупщI псори. Сэ яжызоIэ вагъуэхэмрэ мазэмрэ слъэгъуну сызэрыхуеяр. Хъыбарыр зэхэзыха гъунэгъухэри Жэмал деж къожэкI, къэхъуам и пэжыпIэр зэхагъэкIыну. Хэти къысхуогузавэ, сакъыгуроIуэри, языныкъуэхэри къысщодыхьэшх: «Плъэгъуа-тIэ вагъуэхэр?», - жаIэурэ. Сэри си фIэщу жэуап язотыж а псом сыкIэлъыплъыну зэман сызэримыIар, си псэм «сызэрыщIэбэнар».

Ди адэшхуэ Жэмал ямыгъэгужьеин щхьэкIэ, зэхэлъадэри жаIэнумрэ ящIэнумрэ уэрамдэсхэм къагупсысащ. Къалмыкъым и уэрамым ищхьэ дыдэм щыпсэу, ди адэшхуэм и ныбжьэгъу лIыр абы прагъэжьащ и къэкIуэжыгъуэм ирихьэлIэу. Иригъэблагъэри, Iэнэ къыхуищтащ. Ауэрэ здэуэршэрым, абыхэм гъусэ зыкъыхуащIащ МэчрэIил зи пашэ адрей цIыхухъухэми. АрщхьэкIэ щIалэ цIыкIуитIым къытщыщIар жызыIэфын къахэкIыртэкъым. Арати, чэзуурэ хъуэхъур яIэтын щIадзащ. Ди адэшхуэм хуэхъуахъуэурэ, «щIалэ цIыкIуитIри зэрыгубзыгъэ, Iущыцэ, езыр-езыру я Iуэхур зэрызыфIагъэкIыжыф», - жаIэу хуежьащ.

Ди адэшхуэр зэщIэдэIукIри, зыгуэр гурыщхъуэ ищIащ. «Къэхъуар фымыбзыщIу иджы къыжыфIэт», - къахуэткIиящ щысхэм. Псоми зэуэ чэфыр ящхьэщыкIыжами ярейт. Сыт ящIэнт, шынапэурэ: «Псыкъуийм ихуащ», - къыдрашеящ абыхэм. Хабзэм тету Iэнэри зэхуимыщIыжу, ефэ-ешхэр къызэхинэри, ди адэшхуэр къыщылъэтыжащ.

Зыри къытщымыщIа хуэдэ нэжэгужэ дыкъэхъужауэ дыщысу ар къыщыдихьэлIэжым, къыдэшхыдэжакъым. «Сыт, цIыкIухэ, фыхуей иджыри псыкъуийм фелъэну?» - жиIэу къыдэупщIа фIэкIа.