И зэфIэкIыр инт

Лъэпкъ литературэм и зыужьыныгъэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIащ Шортэн Аскэрбий. Къапщтэмэ, япэ къэбэрдей романыр (тхылъиплI хъууэ) зи Iэдакъэ къыщIэкIар (абы и япэ тхылъыр 1954 гъэм къы­дэкIауэ щытащ). Дунейм къытехьащ Ас­кэрбий и тхыгъэ зэмылIэужьыгъуэ куэд - пье­сэхэр, рассказхэр, IуэрыIуатэр щидж къэ­хутэныгъэ лэжьыгъэхэр. Абы и творческэ гъуэгуанэм тхыгъэшхуэ триухуащ филологие щIэныгъэхэмкIэ доктор Гъут Iэдэм.

«Шортэн Аскэрбий и Iэдакъэ­щIэкI нэхъ уардэхэм ящыщщ и пьесэхэр. Нобэми ди адыгэ театрым къытригъэзэжурэ егъэ­лъагъуэ абы и «Яшэмрэ къэзышэхэмрэ», «Мурат», нэгъуэщI­хэми къытращIыкIа спектаклхэр. Ауэ, мащIэ дыдэщ зыщIэр, псалъэм папщIэ, абы и «Муратыр» ягъэлъэгъуэн щхьэкIэ езым фIэкъабыл фIэщыгъэцIэр зэрихъуэкIын, имыкурэ-имыбгщ зэрыжаIэу, Лениным и образыр хигъэхьэн хуей зэрыхъуар. Ахэр мыхъуатэмэ, тхы­гъэр сценэм нэсыну щыта­къым. Иджы абы ухущIэбжэ­ныр гугъукъым, гугъуу щытар уи   IэдакъэщIэкIыр зыхуэбгъэпса те­ат­ракIуэм бгъэдэплъхьэнрат…

Драматург Iэзэм езым и пьесэ итхым къыщымынэу, Що­джэн­цIыкIу Алий и «Къамботрэ Лацэрэ» поэмэр сценэм къри­гъэзэгъауэ щытащ. Ар ямылейуэ лэжьыгъэшхуэщ, гуа­щIэри зэманри къыпщымысхьу пIэпихыу. Ауэ Аскэрбий и щIэин­хэм сыщыхэплъэм щыгъуэ, Шортэным и IэкIэ тха лъэIу тхылъ къэслъэгъуащ, «сэ къыслъыс гугъуехьыпщIэр зэрыщыту езы ЩоджэнцIыкIу Алий и унагъуэм ефтыну сыныво­лъэIу», жиIэу иту. Апхуэдэу щIищIар езым ахъшэр къелъэ­лъэхыу арауэ пIэрэт? Пэжщ, Шортэн Аскэрбий и унагъуэр мэжалIэу щытауэ зыми зэхихакъым, ауэ зи щэр къавэхэми ящыщакъым. Уегупсысмэ, уэ къолыжым къыхэпхыу псапэ хэпщIыкIкIэ лIыгъэшхуэкъым, лIыгъэр мащIэм къыхэбгъэ­кIыфращ.

Иджыри зы щапхъэ къэс­хьынщ, зи гугъу сщIа комиссэм дыщыхэтым щыгъуэ фIэкIа дунейм къытемыхьауэ. Зэгуэрым тхакIуэ гуп, Аскэрбии яхэту, Къэсейхьэблэ къуажэм дэт школ-интернатым и лэжьа­кIуэ­хэм­рэ еджакIуэхэмрэ яIущIащ, я псэукIэми щыгъуазэ защIащ. Абы и ужькIэ, Шортэным ма­шинэ къегъуэтри, и унэ щIэт пианинэр а школым щеджэхэм тыгъэу яхурегъашэ - ярищэр­къым, зыгуэркIэ ярихъуэжыркъым, апхуэдэ тыгъэ зэрищIари игъэпIийркъым. Ар хэIущIыIу щыхъур дэ и щIэинхэр зэхэддзурэ а школым къикIыу тха­кIуэм къыхуатха фIыщIэ тхы­гъэр къэдгъуэта нэужьщ. Апхуэ­дэу щытыфынур зи гур къабзэ цIыхуращ. И гу къабзэм нэ­мыщIу, абы талантышхуэри иIащ, а талантри зыхуэлэжьар и щхьэ закъуэкъым - лъэпкъращ. Нобэ апхуэдэр «модэ­къым», ауэ ар щымыIэу лъэпкъи дыхъунукъым, ди дуней Iыхьэри зэи тхуэфэщэжыну­къым. ЛIы Iущым ахэр къыгу­рыIуэрти, арауэ къыщIэкIынт и цIыхугъэмрэ хуащIу щыта нэмысышхуэмрэ я хэкIыпIэр.

ТхакIуэу, драматургыу зэрыщытам нэхърэ ди тхыдэм дежкIэ зыкIи нэхъ мащIэкъым Шортэным щIэныгъэм хищIы­хьари. Сэ фIыуэ къызэхъу­лIахэм ящыщ зыуэ къызолъытэ абы хуэдэр зи къру пашэу, КъардэнгъущI Зырамыку, Нало Заур, Теппеев Алим сымэ зи шу гъусэу щыта гупым зэгуэр сыхэхутауэ зэрыщытар. Хэку зауэшхуэр иухагъащIэу Аскэрбий, орденыбгъэ хъужауэ къигъэзэжри, япэ дыдэу ищIахэм ящыщ зыщ ЩIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым IуэрыIуатэ зэхуэзыхьэ­сын гуп къыщызэригъэпэщу зэрыришэжьар. А гупым хэтахэм зы хьэлъэзешэ маршынэжь, абы хьэлъэрэ-хьэлъэу зы магнитофон иту, ари «движок» жыхуаIэ генератор цIыкIукIэ лажьэу, ежьэхэщ аби Мэздэгу губгъуэхэмрэ тенджыз ФIы­цIэмрэ я зэхуакум адыгэ щы­псэу къамыгъанэу зэхакIухьащ. Уэшх къешхмэ, къатешхэрт, дыгъэр жьэражьэу къатепсэрт, щIыIэ хъуми, къуэдзапIэншэт, ауэ лъэпкъым и гупсэу Iуэры­Iуатэр зэхуахьэсырт. Абы щы­гъуэ лIы Iущым и гъусахэм ирикъун щIэныгъи яIакъым, щыуагъэ яIэщIэщIэуи щытащ. Ауэ нобэкIэ ди Iэрытх архивым хэлъым и нэхъыбэр а лъэхъэнэхэращ щатхыжар. Абдежми Шортэн Аскэрбий жыжьаплъэу къыщIэкIащ. Япэ щIыкIэ абы и гупыр хуиунэтIащ нарт хъыбархэмрэ пшыналъэхэмрэ нэхъыбэу тхыжыным. КърикIуар 1951 гъэм къыдэкIа тхылъ дахэшхуэ­ращ. Пэжщ, а тхылъым дэплъа­гъунущ нобэрей щIэныгъэм и хабзэм темыт Iэджи. ИтIанэми, и зэманым дежкIэ ар адыгэ лъэпкъыр къэзыгъэбжьыфIэн къэхъугъэу щытащ. Абы къы­кIэлъыкIуэу, Шортэным къалэну зыхуигъэуващ Къэзанокъуэ Жэбагъы и хъыбархэр тхыжын хуейуэ. Абыи зыфI кърикIуащ: тхылъеджэхэм къаIэрыхьащ ­иджыри къэс я пщIыхьэпIэм къыхэмыхуауэ лъэпкъым и фIы­гъуэ: Жэбагъы теухуа хъыбархэр щызэхуэхьэса тхылъ цIыкIу. АдэкIэ а тхылъым кърикIуащ адыгэлI щэджащэм теухуа тхыгъэ къэрал псом щылъапIэ энциклопедие зыбжанэм зэрыратхар - япэ адыгэ философ икIи политикэ Iуэху­зехьэ цIэрыIуэ, жиIэу. Дэ дыщызэдэлэжьа зэманым абы итхащ тхылъитIу къыдэкIыжа лэжьы­гъэшхуэ, адыгэхэм муслъымэн диныр къащтэным и пэкIэ яхэлъа фIэщхъуныгъэхэм ятеу­хуауэ. Ар лъэпкъ тхыдэр къэпщытэным дежкIэ куэду хэлъ­хьэ­ныгъэфIт, нобэми щIэныгъэ­ры­лажьэхэр абы ирогъуазэ, нэхъ тхыгъэ пэжхэм щыщу ялъытэу.

Талантышхуэ зиIэр языны­къуэхэм деж, сабийм хуэдэу, жыIэзыфIэщ мэхъу. Аскэрбии апхуэдэт. Къэхъуащ ар къа­гъапцIэу къыщытрагъэлъэдаи. Ауэ ар зэи хьэрэмышхыу щытакъым, зэхэгъэж иIакъым, хэт щхьэкIи и гур зэIухауэ дунейм тетащ. Абы икъукIэ фIэфIт нэхъыщIэхэр игъэгушхуэн, зыгуэрым дэIэпыкъун. Языны­къуэ­хэм деж зыдэIэпыкъур имыцIыхуххэу къыщыщIэкI щыIэт. Ауэ фIыщIэр кIуэдыр­къым. Абы и тхыгъэхэр лъэп­къым и дыщэ чысэм илъу къэнащ, езым и теплъэмрэ и щэнымрэ сыт щыгъуи узыщIэхъуэ­псын лъагапIэщ».