ДяпэкIэ щыIэну дыхуеймэ

Дэ допсэу дунейпсо цIыху­бэм и Iуэхухэр кIуэ пэтми къыщыбатэ, лъэпкъышхуэхэм я бзэхэр, псом япэуи инджылызыбзэр, дунейпсо Iуэхухэр зезыгъакIуэхэр, лъэпкъ цIыкIухэм къащы­тегуплIэ лъэхъэнэм. Дуней псом деж цIыхубэм я Iуэху зэрыкIуатэм, зэрыпсэум ехьэ­лIа къэхъукъащIэхэм я зэгъэуIупIэ, зэбгырыкIыпIэ Интернетым, зэрыжаIэщи, цIы­кIуи ини зэщIеIулIэ, абы зэ­ману хухахым кIуэ пэтми хохъуэ. Мыбы дэщIыгъупхъэщ телевизорыр, компьютер, телефон джэгукIэхэр. 

А псоми цIыхум, нэхъыщ­хьэр аращи, щIалэгъуалэм, Iуэхум къыдэхуэ сыхьэтхэр Iырах къудейкъым, атIэ я акъылыр ягъэутхъуэ, гуп­сы­сэхэр елъахъэ, зэхэщIыкIыр егъэужьых, анэдэлъхубзэр лъэ­ныкъуэ ирегъэз. НобэкIэ ди ­къуажэхэм, гуфIэгъуэ, нэщ­хъеягъуэ зэхыхьэхэм я деж адыгэбзэ къабзэ, шэрыуэ щы­зэхэпхыжкъым. Пэжщ, а Интернет дыдэмкIэ къэрал куэдым щипхъыхьа адыгэхэм я щIа­лэгъуалэр зэрощIэ, я езэш тырагъэу. Ауэ абы къикIкъым адыгэбзэкIэ Iуэху зэрахьэу, абы зырагъэужьу, куууэ иризэпсалъэу. 
Ди бзэр къызэтенэнымкIэ псом хуэмыдэу куэд дыдэ ­ялъы­тащ махуэ къэс ар зыгъэ­Iу­рыщIэ, зыгъэлажьэ журна­листхэм. ЖыIэн хуейщ, куэдым лъэпкъ газетыр къыщIыщIатхыкIыр ди хэ­гъуэгум, дунейм къыщыхъухэм я хъыбархэр, зэрыжаIэщи, «жьэ­ражьэу», ­Iуданэм къы­зэ­рыпачауэ япэу абы къыраджы­кIыну щыгугъыу аракъым. Абы хуолажьэ электроннэ СМИ-хэр. АтIэ абыхэм газетым щалъа­гъуну хуейщ анэдэлъхубзэ шэ­рыуэм, псалъэ гъэхуам, ди но­бэм къигъэув, ищхьэкIэ зи гугъу тщIа лъэпощхьэпохэм бзэр зэрыпагъэлъэщым, гуп­сысэ­щIэ къызэрыкI псалъэщIэхэр абы къызэригъэщIыфым я ­щапхъэхэр, ди тхыдэм, щIэнхабзэм, хабзэхэм яхьэлIа тхыгъэ купщIафIэхэр. Журналистхэм куэд дыдэ къыдэлъытащ анэ­дэлъхубзэкIэ еджэхэм я бжыгъэм хэхъуэнуми хэщIынуми. 
ЗэрыгурыIуэгъуэщи, абыхэм зыхуей IэкIуэлъэкIуагъ тхэным хуаIэу, ящIапхъэ псори ящIэу щыткъым, абыкIи емыкIу яхуэпщI хъунукъым. Ауэ губгъэн яхуэфащэщ анэдэлъхубзэкIэ тхылъ емыджэхэм, абы хуэщхьэххэм, бзэр нэсу зэгъэ­щIэным хущIэмыкъухэм. Ап­хуэдэхэм IэнатIэ къыхахыр фIы­уэ ямылъагъуу, ягу хуемы­кIуащэу аращ, абыкIэ ауэ сытми я щIакхъуэ Iыхьэ къралэжьу. Зи гур Iуэхум хуэпабгъэ журналистым и тхапIэм, Iэбэмэ къищ­тэну, телъыпхъэщ псалъалъэ зэхуэмыдэхэр, урысыбзэм ейхэри хэту. Ар зэIумыбз Iуэхухэм щIэупщIэу, нэхъыжьхэм захуигъэзэфу щытын хуейщ. Арыншэу зэрылажьэ Iэмэ­псы­мэу щыт бзэр куууэ ищIэнукъым, и пщэрылъ инми пэ­лъэ­щынукъым.
Иужьрей гупсысэм и щапхъэ гуэрхэр, урысыбзэм щыщ псалъэхэмрэ жыIэкIэхэмрэ ди бзэм къызэрыхэдгъэхьэ щIы­кIэм ехьэлIауэ. Мыр япэ дыдэу къэтIэту аракъым, илъэс 40 - 50-кIэ узэIэбэкIыжмэ абы зы­хуагъазэ зэпыту щытащ. Псалъэм папщIэ, адыгэбзэм хамэбзэ псалъэхэр къызэре­гъэщтэн хуей щIыкIэм, ди тхы­бзэм и ухуэкIэм зэрызегъэужьыпхъэм ятеухуащ Мамрэш Кимрэ Балъкъэр Бубэрэ я тхыгъэ уб­гъуахэр, 1954 гъэм къыдэкIа Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ къэхутакIуэ институ­тым и тхыгъэ зэхуэхьэсахэм яхэтхэр. Абыхэм къыщыIэта Iуэхугъуэ зэIумыбзэхэм ящыщ мымащIэ ди нобэми къэсащ анэдэлъ­хубзэм и лъэкIыныгъэхэм нэ­мыплъ ирату, и зыу­жьыныгъэр ялъахъэу, зыхуэ­мыныкъуэ псалъэхэр абы ­къыхалъафэу. Пэжу, а мыхъу­мы­щIэхэм я зыныкъуэм щхьэ­у­сыгъуэ иIащ - ап­щыгъуэм къэ­ралым и по­литикэр ткIийт, щы­уагъэ зы­Iэ­щIэкIа редакцэ лэ­жьа­кIуэр, ауэ сытми етхьэкъуэ къудей мыхъуу, ягъэтIыст. Ап­щыгъуэми бзэм и лэжьакIуэ пэ­рытхэм зыжьэу жаIэт зыхуэ­-ныкъуэ хамэбзэ псалъэхэм анэ­дэлъхубзэр зэригъэбейр, икIи дыщIагъужт дэтхэнэ бзэ­-ми зиужьынымкIэ Iэмал нэхъыщхьэу щытыр езым и лъэ­кIыныгъэхэр зэрыарар.
Ауэ жыIапхъэщ ищхьэкIэ дгъэнэIуа пIалъэм хамэбзэ псалъэхэм я къэщтэкIэр, ­къащта псалъэм и тхыкIэр зэрефIэкIуар. Абы и щапхъэ гуэрхэр: «Ящик» псалъэр япэу бзэм къызэрыхагъэхьар «ящик» жэуэщ, пIалъэ текIри абы и жыIэкIэри тхыкIэри нэ­гъуэщI хъуащ - «ашыч». «Комиссия» жыIэкIэр «кIэмис» жэуэ къыхэхьэри иужькIэ «чэмисым» хуэкIуащ, ауэ иужьрей илъэсхэм ятхыу упэщIохуэ ­«комиссэ» жэуэ. Иджы ды­хуэ­кIуащ а жыIэкIэм и теплъэм (фащэм) дыпыкIыу и купщIэр ди бзэкIэ жыIэным - «гупжьей» жэуэ. 
«Учитель» псалъэм и бгъэ­дыхьэкIэ хъуари ардыдэщ - «учитилу» бзэм къыхэхьами, пIа­лъэ токIри и мыхьэнэр анэ­дэлъхубзэм и фащэм йоувэ «егъэджакIуэ» жэуэ, «препо­давателым» и мыхьэнэри къи­Iуатэу. Ди бзэм и лъэкIыныгъэ­хэр нэгъэсауэ зэрыдмыщIэм, абы и псалъэ гъэтIылъыгъэхэм фIыуэ дызэрыщымыгъуазэм и щапхъэщ «металл» псалъэр, и тхыкIэри щIыгъуу, адыгэбзэм къедгъэщтэну дызэрыпылъыр. ДиIэщ а латин псалъэу нэ­мыцэбзэм къыхахыу урысыбзэм хагъэхьам ипIэ дахащэу, нэхъ шэрыуэу иува жыIэкIэ-«гъу». Ауэ ар и закъуэу къэт­лъагъуфкъым, нэгъуэщI гъу­нэгъу псалъэхэм яхэжыхьауэ къызэрыкIуэм папщIэ: гъуап­лъэ, гъуху, гъущI, гъуджэ (гъуджафэ, гъэджэфа), гъукIэ. Гу лъытэгъуейкъым мы псалъэ псоми я зэхуэдэ Iыхьэу щыт «гъу-м» (и закъуэмэ «гъу») «металл» мыхьэнэ зэриIэм. Абы егъэнаIуэ урысыбзэм къищта псалъэ псори нэуфIыцI­щхьэ­рыуэу ди бзэм къыхэгъэхьэн зэрыхуэмейр. Ди бзэм пщIэ зэрыхуэдмыщIым къыпокIуэ абы къыхэпIиикIыу ерыщагъэ тхэлъу «килограмм» псалъэр зэрыттхыр, ар куэдкIэ нэхъ кIэщIу, шэрыуэу «чил» жэуэ бзэм къызэрищтэрэ илъэс 70-м нэсами. Мыпхуэдэ щапхъэхэр гъунэжщ.
Абыхэм дызыхуашэ гупсысэр зыщ: хамэбзэм щыщ псалъэ, жыIэкIэ къэтщтэным ипэ быдэу дегупсысын хуейщ - дахуэны­къуэ абыхэм, ди бзэкIэ жыдмыIэфыну пIэрэ ахэр? Игъуэ хъуащ «топ» псалъэр зыхэт спорт джэгукIэхэм я цIэхэр адыгэбзэкIэ жытIэну: «футбол» - «лъэтоп», «баскетбол» - «матэтоп», «гандбол»- «Iэтоп», «волейбол»- «топзэхуэдз». Ахэр жыIэгъуафIэщ, инджылызыбзэ жыIэкIэхэм къарыкI мыхьэнэми къыкIэрыхукъым. «Лъэтопыр» ди бзэм екIупсу хоувэ, «футболыр» инджылызыбзэм къызэрыщыкIуэм емыфIэкIмэ зы мащIэкIи къыкIэрымыхуу. Адрей фIэщыгъэцIэхэми я IукIэм ди тхьэкIумэр, я тхыкIэм ди нэр псынщIэу есэнущ.
АдыгэбзээкIэ къыдэкI газетхэм куэд яхузэфIэкIынущ бзэм зегъэужьынымкIэ, псом хуэ­мыдэу бзитIыр зэгъунэгъу щIы­нымкIэ. АбыкIэ, япэрауэ, адыгэ­бзэми, къэбэрдей-черкесыбзэми къахыхьэ псалъэ­щIэхэм я тхыкIэр, IукIэр зэ­хуэдэн хуейщ, бзитIми зыуэ зэ­дыхыхьэу. КъинэмыщIауэ, щIы­пIэцIэхэм, къэралыцIэхэм я жыIэкIэри тхыкIэри зэхуэдэн ­хуейщ. Ахэр псори зы мурад у­бзыхуам темыкIыу зэлэжьын хуей Iуэхугъуэ пажэу къэлъы­тапхъэщ.