«Гъуазэр» зи гъуэгугъэлъагъуэ

Адыгэ тхыбзэр къежьэным хэлъхьэныгъэшхуэ хуащIащ ди япэ лъэпкъ газетхэм. Абыхэм алыфбеищIэр щызэхалъхьэ, щыпхагъэкI къудейтэкъым, атIэ традза тхыгъэхэмкIэ цIыхухэм къеджэкIэрэ тхэкIэрэ щра­гъащIэт.

Ди лъэпкъ хъыбарегъащIэ Iэмалхэр къызэрежьам кууэ щыгъуазэу щытащ «Къэббалъкътелерадиом» и унафэщIу, «Адыгэ псалъэм» и редактор нэхъыщхьэм и къуэдзэу, Къэбэрдей-Балъкъэрым и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм и тхьэмадэу щыта КхъуэIуфэ Хьэчим (и ахърэтыр нэху Алыхьым ищI!). 1910 гъэм гъатхэпэм (мартым) и 3-м Тыркум адыгэ тхыгъэхэр тету япэ дыдэу къыщыдэкIа «Гъуазэ» газетым и экземпляр псоми, щIагъуэ къэмынэу, сурэт тригъэхыжри адэжь Хэкум абы къришэжащ икIи Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым иритыжащ. Пасэрей тыркубзэкIэ (уэсмэныбзэкIэ) а къыдэкIыгъуэхэм нэхъыбэу къытехуа тхыгъэхэр (адыгэбзэкIэ тхар зэрыхъур 15-т) ди тхыбзэм къигъэзэгъэжынымкIэ IэщIагъэлIхэр къришалIэри, ахэр хэIущIыIу ищIащ. ИлъэсипщI ипэкIэ ди лъэIукIэ игъэхьэзырри «Адыгэ псалъэм» и номер зыбжанэм (7-м!) зэкIэлъхьэужьу Хьэчим къытригъэдзат «Гъуазэм» и нурыр хэужьыхакъым лIэщIыгъуэм и пшагъуэм» тхыгъэ купщIафIэхэр зэрыт напэкIуэцI щхьэхуэхэр. Ахэр гупсэхуу Iыхьэ-Iыхьэурэ джын хуейщ, лъэпкъ журналистикэмрэ адыгэ тхыбзэмрэ хамэ щIыпIэхэм къызэрыщежьам зыщыбгъэгъуэзэн папщIэ. Къапщтэмэ, къэпщIэфынущ хьэрып хьэрфхэмкIэ уэсмэныбзэкIэ нэхъыбэу къыдэкI «Гъуазэм» и номер зыбжанэм къытригъэзэжыурэ мыпхуэдэ хъыбарегъащIэ къызэрытехуар: «ЗэдэIэпыкъуныгъэ» шэрджэс щIэныгъэгъуазэ жылагъуэ зэгухьэныгъэм зэпеуэ къызэIуех шэрджэс азбукэрэ грамматикэрэ зэхэлъхьэным теухуауэ. НэхъыфIу къалъыта лэжьыгъэм папщIэ тырку ахъшэ фунт 50 саугъэту ягъэув… Зэпеуэм и пIалъэр мази 6-щ».
Мазэ дапщэ зэпеуэм ихьами, хэт абы щытекIуами тщIэркъым, ауэ а 1910 гъэ дыдэм щIадзащ адыгэбзэкIэ зэреджэну тхылъхэр традзэу. Пэжщ, Тыркум адыгэ тхыбзэ къызэрыщежьам и тхыдэр иджыри шэч къытумыхьэжыу зэфIэгъэува хъуакъым. Тэмэму къэлъытэн хуейуэ КхъуэIуфэм игъэувыр япэ адыгэ алыфбейр, хьэрып тхэкIэр зи лъабжьэр, Тхьэрхэт Ахьмэд Джавит-пащэм зэрызэхигъэуварщ. Ар 1897 гъэм Истамбыл къыщыдигъэкIащ. 1902 гъэм дунейм къытехьащ Пщыхьэлыкъуэ Мухьэмэд-Алий и алыфбейр. ЦIагъуэ Нурий зэритхыжамкIэ, 1909 гъэм и фокIадэм (сентябрым) ­Ис­тамбыл щытрадзащ Нэгъудж Суадрэ езымрэ зэхалъхьа алыфбейр. Арат зэратхар школ къызэIуахым есэпымрэ географиемрэ зэрыщеджэн тхылъхэу 1910 гъэм Нурий къыдигъэкIахэр.
УпщIэ къоув: Тхьэрхэтымрэ Пщыхьэлыкъуэмрэ я алфавитхэр хьэзыру щыщыIэкIэ, зэпеуэ сыт къыщIыхалъхьар? Абыхэм арэзы темыхъуэжу арагъэнт. Зэпеуэм щытекIуари «Гъуазэр» къызэрыдэкIа тхыбзэри (иужькIэ ­Бахъсэн тхылъ тедзапэр зэрылэжьари) ЦIагъуэмрэ Нэгъуджымрэ я алыфбейр арауэ уогупсыс. 
Мыбдежым къыщыхэгъэщыпхъэщ, нэхъ иужькIэ езы Тыркуми, Сириеми, Египетми щыпсэу адыгэхэм нэгъуэщI алыфбей зыбжанэ зэрызэхалъхьар. Абыхэм яхэтащ латин, алыдж тхэкIэм тещIыхьахэри. Истамбыл хасэм и ­пашэхэм тхылъ, газет къыдагъэкIыну, школхэм абыкIэ щрагъэджэну хьэ­рып тхэкIэр нэхъ къыщIащтари гурыIуэгъуэщ - ар ящIэ муслъымэну ­дунейм тетым, Тыркуми Урысейми ис адыгэхэр яхэту. Апхуэдэ щIыкIэкIэ я анэ­дэлъхубзэкIэ тыншу тхэкIэ, еджэкIэ зрагъэщIэнут. Нэхъ тынш хъурт полиграф техникэм и къэгъэсэбэпынри. Апхуэдэ тхыбзэ зиIэ газетым тыншу зэпищIэфынут дуней псом адыгэу тетыр.
Абы щыгъуэми зыщыдгъэгъупщэн хуейкъым адыгэ тхыбзэм и лъабжьэр Хэкужьым къызэрыщежьэр. ЩэрэлIокъуэ Нэтэукъу, Нэгумэ Шорэ, Быр­-сей Умар сымэ я деж къыщыщIэдзауэ, зыкъым, тIукъым хьэрып, урыс хьэрфхэр зи тегъэщIапIэ тхыбзэ ди лъэпкъым хуагъэпсыну иужь итар. Адыгэ алыфбеи тхылъи япэу къыщыдэкIар ди хэкурщ. Пэжщ, абыхэм гъащIэ кIыхь яIакъым: Урысей пащтыхьым и зэрыпхъуакIуэ политикэм къитIасэртэкъым зыIэщIигъэхьа лъэпкъ мащIэхэр я бзэкIэ егъэджэныр. 
Зэрыщыту адыгэбзэкIэ (къэбэрдей диалекткIэ) традза адыгэ газет япэу къыщыунэхуари ди хэкурщ. Ар 1917 - 1918 гъэхэм Бахъсэн къыщыдэкIа «Адыгэ макъырщ». Пэжщ, ар Тыркум къыщыдэкIа «Гъуазэм» къыпызыщэм хуэдэт. Зэрытрадзэри абы и хьэрфхэрт, и редакторри ЦIагъуэ Нурийт.
Бзэхэм я гъащIэр илъэс мин бжыгъэкIэ къабж. Ди тхыбзэм и къежьапIэу зи гугъу тщIы илъэсищэм зы мащIэкIэ щIигъу лъэхъэнэри тхыдэм и дежкIэ напIэдэхьеигъуэщ. АрщхьэкIэ а зэман кIэщIым къриубыдэу жьэрыIуа­табзэу къекIуэкIа ди анэдэлъхубзэр тхыбзэм изэгъащ, сыт и лъэныкъуэ­кIи зызыужьа лъэпкъышхуэхэм я литературэбзэхэми я щапхъэ нэхъ пажэхэр къищтащ. АдэкIэ егъэфIэкIуэн, зегъэубгъун, гъащIэм нэсу къыщагъэсэ­бэпу щIын хуейуэ аращ.