Тхыдэтххэм къалъытащ Пащтыхь Къэтбей (1467 - 1495) адрей пащтыхьхэм губзыгъагъкIэ, IущагъкIэ яфIэкIыу зэрыщытар. Ар егъэлеиныгъэ хэмылъу, динщIэкъут. И ныбжьыр илъэс 60 ирикъуауэ пащтыхь хъуащ, щытеувам щыгъуэ къэралыр зэхэзэрыхьат, ахъшэ хъумапIэхэр нэщIти, ахэр псори ипIэ иригъэувэжри, цIыхубэм загъэпсэхужащ. Къалмыкъ Аднан зэритхыжымкIэ, ар щыткIиинум деж ткIийт, щыщабэнум дежи щабэт. Тхылъ куэду еджэрт. И бий нэгъунэ щIыхь яхуищIырт: пшыхьхэм, зэхуэсхэм къригъэблагъэрт, спорт зэхьэзэхуэхэм иригъэплъырт, хьэжыщI кIуэнур, дэIэпыкъурт. Шэрджэс пащтыхьыгъуэм и япэ лъэхъэнэм дзэм и бжыгъэр мин 24-рэ хъууэ щытамэ, Къэтбей и лъэхъэнэм Мысырым и закъуэ мин 24-рэ щыIэт, Дамаск - мин 12, Хьэлэб Къалэ - мини 6, Триполи - мини 6, Гъэззэ - мини 2.
И пащтыхьыгъуэм и щIэдзапIэхэм тыркумэн лъэпкъым щыщ Iэблэстинхэм я пащтыхь Сиуар и щIыналъэм къытеуати, пщы Ешбэч я нэхъыжьу и дзэр зекIуэ игъакIуэри, Джиджун псышхуэм нэс ирагъэкIуэтыжащ, я пащтыхь Сиуари гъэр къащIри, Iэпхлъэпхыу Каир къашащ. А лъэхъэнэм Беркъукъур Щам щIыналъэм щыIэт, пащтыхь унафэхэр абы щыпхигъэкIыу. Ещэбэч къиубыда Сиуар Беркъукъум деж щIишащ, абы унафэ тригъэщIыхьыну. Беркъукъур Сиуар тIэу еупщIащ: «Уэра Сиуарыр? Уэра си дзэлIхэр зыукIар?» жиIэурэ. Жэуап къритыжыртэкъыми, и блыгущIэтхэм унафэ яхуищIащ, щIашу яукIыну. АрщхьэкIэ Ещбэч яхуидакъым, сымыукIыну псалъэ естащ, жиIэри.
Къэтбей и тетыгъуэм Ифиубием и пащтыхьым гурыIуэрт, уеблэмэ абыхэм ящыщ куэд и дзэми хигъэхьат, къулыкъушхуэхэри яритат.
Уэсмэнхэм я сулътIан Мыхьэмэд ЕтIуанэр къэжэрхэм я пащтыхьым и дзэм текIуауэ Къэтбей щызэхихым къэгузэващ, абы и дзэр Сириеми къэсынкIэ шынэри. Ар къимыгъэхъун щхьэкIэ, и дзэр игъэхьэзыращ пэувыну. А хъыбарыр СулътIан Баизед къызэрыIэрыхьэу, къэгубжьри, и малъхъэ Ахьмэд и дзэм и пашэу иригъэжьащ. Ауэ абы и дзэр Къэтбей и дзэм пэмылъэщу къикIуэтащ, Къэтбей и дзэми Каир къигъэзэжащ. Абы иужькIэ тIури зэгурыIуащ, зыр зым темыуэну. А тIум я зэхуаку дэлъ зэгурыIуэныгъэм куэд икIуакъым. I5I2 гъэм Баизед ЕтIуанэм пащтыхьыгъуэр къызэрылъысу, езымрэ и къуэш Джымрэ зэщыхьащ. Джым Къэтбей и деж щтапIэ кIуащ, Къэтбеи ар иригъэблэгъащ икIи хьэжыщI игъэкIуащ. Баизед ар игу техуакъым икIи къигъэгубжьащ. Къэтбей хуейтэкъым Джым и зэранкIэ уэсмэнхэм ебиину. Арати, зэкъуэшитIыр зригъэкIужыну иужь ихьащ, арщхьэкIэ Баизед къыхуидакъым…
Курыт лIэщIыгъуэхэм екIуэкIа пащтыхь Къэтбей и лъэхъэнэм и кIыхьагъым (илъэс 29-кIэ тетащ) пащтыхьыгъуэм лъэщу зиубгъуащ икIи къытеуэну къехъуапсэ уэсмэнхэмрэ тыркумэнхэмрэ и щIыналъэр ящихъумащ. А Iуэхум мылъку куэд зэрытекIуадэр зыхэзыщIар цIыхубэрщ. Абыхэм я мыарэзыныгъэр къагъэлъагъуэу зыбжанэрэ зэщIэхъеяхэщ, къэрал кIуэцIыр ягъэутхъуэу. Пащтыхь Къэтбей и хасэр куэдрэ зэхуишэсащ, Iуэхум и пэжыпIэр цIыхубэм ялъигъэIэсын мурадкIэ. Апхуэдэу ямыщIмэ, и тахътэм текIыу, Мэчэ кIуэуэ дэтIысхьэжыныр нэхъ къызэрищтэри ягуригъэIуащ. ЦIыхубэр зыгъэпIейтей нэгъуэщI Iуэхуи щыIэт: 1476 гъэм ахъшэ нэпцIхэр къежьэри, уасэхэр дэуеящ. Езы пащтыхьыр апхуэдизкIэ и щхьэм тешыныхь хъуати, цIыхубэ губжьам запыIуидзын щхьэкIэ, и чэщанэр зытет Iуащхьэм къехыу и лэжьапIэм кIуэн щыхъукIэ, кхъалъэхэм пхрыкIырт. Мысырым и сату Iуэхур щызэIыхьэпар, Европэм и сату гъуэгур абыкIэ блэмыкIыжу Индым кIуэ гъуэгур къахута иужькIэщ.
Пащтыхь Къэтбей и лъэпкъэгъу Бырч адыгэ пащтыхьхэм ефIэкIащ унэ ин, дахэ, гъэщIэрэщIа ухуэнымкIэ. Абы къызэринэкIащ лъэмыж екIухэр, еджапIэ зэгъэпэщахэр, чэщанэ быдэхэр, зи азэнджапIэхэр лъагэ мэжджытхэр, бэзэр хуитхэр. Абыхэм ящыщ куэд ноби къызэтенащ, дунейпсо зыплъыхьакIуэхэр дихьэхыу. 1484 гъэм пащтыхь Беркъукъу и кхъащхьэм тращIыхьа лэгъунэм и дахагъым ноби зыщамыгъэнщIу йоплъ цIыхухэр. Мэжджыт кIуэцIхэр зэрыгъэщIэрэщIа тхыпхъэхэр сурэтыщIхэм, графикхэм я плъапIэщ. Ахэр псори гъуазджэр зыджым и дежкIэ телъыджэщ, а лъэхъэнэм щыIа дуней еплъыкIэр къегъэлъагъуэри. Абы «Зэмзэм» псыр къызыщIэж псынэр къигъэкъэбзэжащ, Чэбэм ибэхэр щагъасэ-щрагъаджэ еджапIэ, гъуэгурыкIуэм и зыгъэпсэхупIэ гуищIыхьащ, Бегъымбарым и мэжджыту щытар, мафIэсым къигъэуар, езыгъэщIыжар аращ, Дамаск дэт Амяд мэжджытышхуэр ихъумащ…
Пащтыхь Къэтбей цIыхухэми дахэу яхущытт, езым и диным имытым, чыристанми, журтми лей къатригъэхьэртэкъым. Уеблэмэ, Иерусалим дэт журтхэм я тхьэелъэIупIэр, къалэм и тетым и унафэкIэ, якъутати, Къэтбей иригъэщIыжащ, зыкъутами тезыр трилъхьэри, башкIэ иригъэкъуащ.
Пащтыхь Къэтбей илъэс 29-кIэ тетауэ дунейм ехыжащ икIи Каир щыщIалъхьэжащ. Ар зэрылIэу езым и къуэ Мухьэмэд пащтыхь тахътэм трагъэтIысхьащ, ауэ ар зэрытетар мазихщ. Абы и пIэкIэ Къанщауэ и къуэ Къанщауэ пащтыхь ящIащ.
