Дэри диIэщ апхуэдэ щIыналъэ

Дунейм и къэхъугъэ нэхъ шынагъуэ дыдэхэм ящыщ зыуэ къалъытэ вулканхэм я  къэукъубииныр. АбыкIэ бжьыпэр иIыгъщ Индонезием. Хы Щэхум цIыкIу-цIыкIуххэу хэпхъа абы и хытIыгухэм я дэтхэнэми щыIэщ щIэх-щIэхыурэ къыщиуд мафIэ жьэгуи 127-рэ.

Псом нэхърэ нэхъ гъэщIэгъуэныр, абыхэм щышынэу къыпыIукIуэтыным и пIэкIэ, а вулкан джабэхэм цIыху мини 100-м щIигъу, насыпыфIэу зыкъалъытэжу, зэрыщыпсэурщ. Къапщтэмэ, Бали хытIыгур дуней псом къызэрыщацIыхур «жэнэт щIыналъэущ». Абы и дахагъымрэ и къабзагъымрэ къыхэкIыу туристхэм я кIуапIэщ, уеблэмэ иужьрей илъэсхэм мылъкушхуэ зыбгъэдэлъхэм ящыщ куэдым ар псэупIэ ящIу хуежьащ. А хытIыгум тетщ дуней псом щынэхъ ин икIи щынэхъ шынагъуэ Агунг вулканыр, Балим щыпсэухэр  «щIым и тIыгукIэ» зэджэр. ИгъащIэ лъандэрэ а шынагъуэм и жьэгъум щIэсурэ есэжа балиицхэр нэгъуэщI щIыпIэ Iэпхъуэныр къазэрыщыхъур я лъахэм  епцIыжущ икIи дэтхэнэри а шынагъуэр къызэригъэIэсэным абы и гурымыкъым зэрызригъэзэгъыным хущIокъу. Псори ауэ къэгъэнауэ, сыт хуэдэ хадэхэкI къыщагъэкIрэ а вулкан шынагъуэхэм я джабэм. Зыми ищIэркъым ар къыщыщиудынури къарищIэнури. Зы махуэм къаритымкIэ псэууэ есахэм я гуащIэкIэ вулканым и лъабжьэ дыдэм къыщыщIэдзауэ и щыгум нэсыху, сурэт зытрахым хуэдэу, прунж хьэсэ телъыджэхэр докIуей, къат-къату зэтету.

1963 гъэм иужь дыдэу къэукъубияуэ щыта Агунг  вулканыр XX лIэщIыгъуэм и къэхъукъащIэ нэхъ шынагъуэу къалъытауэ щытащ. Абы хиубыда нэхъыжьхэм къызэраIуэтэжымкIэ, махуэр зэуэ къатеункIыфIащ, топ къэуэжым хуэдэу мафIэ бзиишхуэхэр вулкан щыгум къилыдыкIри, яжьэпс пщтырыр кърикIыкIыу хуежьащ, зылъэIэсыр щIиIубэу. Абы хэкIуэдащ цIыху мин бжыгъэхэр, жылагъуэ псохэр ирихащ…

 ГъэщIэгъуэнщ, зыми емылъытауэ, щIым телэжьыхьыныр зи лъым хэт, вулкан куэщIым ис мэкъумэшыщIэхэм я къару емыблэжу а зыбгъэдэт Iуэхур ноби къызэрырахьэлIэр. Псалъэм папщIэ, Агунг щIыпIэрщ дуней псом щынэхъыфI икIи нэхъ  щылъапIэ «Берас Бали» прунжыр къыщагъэкIыр. Ар къагъэкIын щхьэкIэ ахэр зыхэт бэлыхьыр куэдым яхуэмыхьынщ: фермер щIалэхэм ящыщ зым щIы IэмыщIэр къещтэри, зыпеплъыхь икIи ирогуфIэ и прунжыр адрейхэм зэрефIэкIым. Ар апхуэдэу зыщIыфар 1963 гъэм метри 2-м нэблагъэкIэ щIыр щIэзыуфа яжьэр белыпэ зырызу къытригъэкъэбзыкIыурэ лъащIэм къыщIэнауэ щIэлъ щIы къабзэм хэзыгъэзэрыхьыжа и адэрщ, пщэдей а къэхъуа дыдэм къытригъазэу, лэжьыгъэу кърихьэлIар псыхэкIуадэ хъункIэ зэрыхъунур фIыуэ къыгурыIуэ пэтми. Абы папщIэ уи лъахэмрэ уи щIы кIапэмрэ фIы дыдэу плъагъун хуейт.

- Прунж гъэкIыным елэжь адрей къэралхэм я нэхъыбэм псыр къомэщIэкI, дэ ар ди пэрыхьэтщ, - аркъудеймкIэ я гур ягъэфI, Iэмалыншэу зызрагъэзэгъ вулкан къииным далъагъу фIы тIэкIум и зы залэри тыгъэшхуэу къызыщыхъу Балим и цIыхухэм.

Индонезие жыжьэм къыкIэрымыхуу дэри диIэщ вулканхэм я куэщIым ис щIыпIэ. Ар вулкан 30 здэщыIэ ди КъуэкIыпIэ Жыжьэм и Камчаткэ хытIыгуныкъуэрщ. Нэхъыжьхэм ящIэж радиохэр унагъуэ къэс щIэту щыщыта зэман жыжьэр. Жэщ ныкъуэм деж, къэунэхуну махуэм и дуней щытыкIэр къыщатым Петропавловск - Камчатскэ къалэмкIэ иухыу  щытащ. Сытыт а зэманым цIыхухэм хащIыкIыр а къалэ пхыдзам и дунейр зыхуэдэм.

 А щIыпIэр къэралым и адрей щIыналъэхэм зэрыпыщIа дэкIыпIэ бгъузэ тIэкIум сыт хуэдэ гъуэгуи щыIэкъым - щIыпIэм узэрихьэфынур кхъухьщ е кхъухьлъатэщ. Урысейм и щIыналъэ нэхъ инхэм хабжэ пэтми, абы щыпсэур цIыху мин 300-щ. Къалищ къудей щыIэщи, транспорт къызэрыгуэкIкIэ абыхэм я гъунапкъэм уикI хъунукъым, дэнэкIи пхыкIыф машинэ хьэлъэхэм уису фIэкIа, ихъуреягъым вулканхэр зэрыщыкуэдым къыхэкIыу. ЩIыпIэр гугъусыгъущ, хы Щэхум и псы щIыIэр кърикIэкIрэ уэлбанэрилэу, ауэ, итIани, а щIыпIэ Iэлым иIэщ мафIэр къызыпих Iуащхьэхэм я «губгъуэ». Абы щыпсэухэм зэрыжаIэмкIэ, зы цIыху щымыбауэ апхуэдиз щIыналъэ нэщIым къыщыхутэм ар зэрызыхищIэр нэгъуэщI дуней гуэрущ. Арагъэнщ, Балим хуэдэу, абы щыпсэухэмкIи вулканхэм я куэщIыр щIэгупыкIыгъуейр. КъэхъеинкIэ хъуну, шынагъуэу дуней псом къыщалъытэ вулкан 1500-м я процент 80-р  ди къэралым и Камчаткэмрэ Курилхэмрэ  къалъос.  А щIыпIэхэр адрей псоми къащIыщхьэщыкIым щхьэусыгъуэ иIэщ: абдежым щызэпохьэ  Евразиемрэ Америкэ Ищхъэрэмрэ я литосферэ плитахэм я гъунапкъэхэр. Аращ апхуэдиз вулканыр мыувыIэу щIэпIейтейри. Апхуэдэ щIыпIэхэм цIыхухэр гъэщIэгъуэну щымамырщ, щIыуэпсым и дэтхэнэ зы къэхъукъащIэми шэсыпIэ дихьам хуэдэу.

«Вулканхэр къыщыщиуд къыщиудынущ, уэ абы уемыжьэу псэу», - Балим щыпсэухэм къадекIуэкI псалъэщ.

Вулканхэр щыкуэд щIыпIэхэр къызэхэзыкIухьа щIэныгъэлIхэу Веретенников Владимир, Семёнов Арсений, Мироновэ Маринэ сымэ дызэрыщагъэгъуазэмкIэ, ахэр къыщыукъубийм, ар зыхуэзэ щIыпIэ щхьэхуэхэм я мызакъуэу, а зым и Iэужьыр щIы хъурей псом щызыхащIэ икIи зэман куэдкIэ йофыкI. 1600 гъэ жыжьэм Перум  къыщыщиуда мафIэм и зэраныр дуней псом къекIауэ щытащ, Урысейри яхэту: градуси 2-кIэ зэуэ щIыуэпсыр нэхъ щIыIэ зэрыхъуам и зэранкIэ  илъэс зыбжанэкIэ мэкъуауэгъуэ - бадзэуэгъуэ мазэхэм уэс  къесащ, гъавэр къахуэмыхъурэ икIэр гъаблэм хуэкIуэжу.

Лъостэн Музэ.