2015 гъэм къэралым щагъэлъэпIауэ щытащ Дагъыстэным и Дербент къалэм и ныбжьыр илъэс 2000 зэрыхъур. Апхуэдэ еплъыкIэр иджы дыдэ яхъуэжын хуей хъуащ - иужьрей къэхутэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, ар илъэс 5000-м нэсащ. БетэмалкIэ еджагъэшхуэхэр илъэс 3000-кIэ щыуэрт. ЩIэныгъэлIхэр Iуэхум щIэрыщIэу бгъэдыхьэн хуей щыхъуар Урысейм и Президент Путин Владимир иджыблагъэ Дагъыстэным щыкIуам, Дербент и ныбжьыр илъэс 5000 зэрыхъур яжриIа нэужьщ.
Къалэм и ныбжь дыдэр щыуагъэншэу къэзыхутари абы щыхьэт техъуэ хьэпшыпхэмкIэ апхуэдэ еплъыкIэр щIэзыгъэбыдэжари археолог, тхыдэдж цIэрыIуэ Кудрявцев Александрщ. ЩIэныгъэлIым къалэжьым и лъабжьэр къилъыхъуэн япэу щыщIидзар 1971 гъэрщ. Абы къыщыщIэдзауэ и лэжьыгъэр зы махуи зэпигъэуакъым, шэч къызытрихьэ Iуэхум и пэжыпIэр къищIэху.
Нарын къалэкIэ зэджэ быдапIэр къыщIагъэщыжа нэужь, къат куэдкIэ еIэбыхри, абы и лъабжьэжым къыщIагъуэтащ цIыхухэр щыпсэуа щIыпIэ-щIэ, ныбжьышхуэ зэриIэр нэрылъагъуу. ЩIэныгъэлIым зэуэ къыгурыIуат а тIум я зэхуакум илъэс мин бжыгъэхэр зэрыдэлъыр. Абы ипэкIэ Дербент и ныбжьыр зэрыхъуу къалъытар илъэс 1500-рэт.
КъыщIагъэща къалэжьым илъэс 2700-р траIуэ-ри, языныкъуэ щIэныгъэлIхэм я щыуагъэкIэ, а бжыгъэм къыщызэтеувыIащ, арщхьэкIэ Кудрявцевыр абдежым къыщыувыIакъым, сыту жыпIэмэ зыри зыпэмыплъа хьэпшып телъыджэхэр а щIыпIэм къыщагъуэтауэ яIэт.
- ГъащIэ псо зытезгъэкIуэда лэжьыгъэр ипэкIэ сымыгъэкIуатэу хъунутэкъым. Илъэс 2700-м куэдыр къыщызэтеувыIа нэужь Москва сыкIуащ, СССР-м ЩIэныгъэхэмкIэ и Академием иригъэкIуэкI зэIущIэм и утыкум апхуэдизу сызыгъэпIей- тей а Iуэхур ислъхьэн мурадкIэ.
ЗэIущIэм къыщызэхуэсат скиф-сармат археологиемкIэ щIэныгъэлI цIэрыIуэу 32-рэ. Абыхэм я деж сэ щыпхызгъэкIащ зы къалэм и лъабжьэм ди эрэм ипэ ита VIII лIэщIыгъуэм хуэзэу нэгъуэщI цивилизацэ зэрыщыпсэуар. А зэрыжысIа дыдэм тету, 1987 гъэм псори сэтей къэхъуащ, си Iуэху еплъыкIэм шэч къыщIытрахьэжын щымыIэу.
Къэдгъуэта хьэпшыпхэм къыбжаIэрт домбеякъ лIэщIыгъуэм хиубыдэу а щIыпIэм щыпсэуа лъэпкъыр щIым телэжьыхьу зэрыщытар. Ар къызыдекIуэкIар нэхъыбэу КъуэкIыпIэ Гъунэгъум, КъуэкIыпIэ Курытым, Закавказьем щыпсэуахэрщ. Ауэ ЮНЕСКО-м къикIа щIэныгъэлIхэм телъыджэ ящыхъуауэ абыхэм яхэтт кхъуэщыным къыхэщIы-кIа цIыхубз сурэтитI, иужькIэ «Дербент и мадон- нэ» фIэщыгъэр зратар. Ар яфIэзыщар Урысей телевиденэм корреспонденту а зэманым щылэжьа икIи си къэхутэныгъэхэм ятеухуа нэтын зыгъэхьэзыра Бейбутов Декабрт. Абыхэм языхэзыр къыщыдгъуэтащ ди эрэм ипэ ита лIэщIыгъуэм къэунэхуауэ къалъыта къат зытежыхьахэм, етIуанэр - ижь-ижьыж зэманым Дербент къалэм дэта гъавэ хъумапIэм и лъащIэм. ЦIыхубз теплъэ зиIэ кхъуэщын гъэжахэр гъавэ бэв кърахьэлIэнымкIэ щхьэщэ зыхуащIу щыта тхьэнапэт, Кавказым куэдрэ узыщримыхьэлIэ къэхутэныгъэшхуэу. А псом иужькIэ щIэныгъэлIхэр арэзы техъуащ Дербент илъэс 5000 зэрырикъум икIи ар Урысейм и пашэхэм къэрал унафэкIэ иджыблагъэ щIагъэбыдэжащ, - жиIащ къалэм и тхыдэ жыжьэр къэтIэщIыжыным зи гуащIэшхуэ хэзылъхьа, а псори зи фIыщIэ Кудрявцев Александр.
Нэхъ телъыджэжыр мы дунейм щынэхъыжь дыдэу нобэм къэс къалъыта, Израилым и Иерихон къалэм нэхърэ Дербент нэхъыжьыжу къызэрыщIэкIарщ.
ЩIэныгъэлIым къызэрыхигъэщамкIэ, Иерихон къалэм ирата ныбжьыр жыжьэуи иIэкъым, пэ- жыр жыпIэмэ, илъэс 3000 хъуауэ аращ, арщхьэкIэ езы журтхэм илъэс мини 10 хъуауэ кърахьэкI, турист нэхъыбэ я щIыпIэм ирашэлIэн щхьэкIэ. Апхуэдэ зэхъуэкIыныгъэхэми лъэпкъ щхьэхуэхэмкIэ мыхьэнэшхуэ яIэщ. Абы щIапIыкI я щIэблэр, дауэ мыхъуми, иригушхуэнущ я къалэр дуней псом щынэхъыжьу зэрыщытым, тхыдэ къулей зэриIэм.
Зыри пэмыплъауэ, Кавказым и Дербент къалэм Иерихон иригъэкIуэтэкIри, дуней псом ныбжькIэ къыщилэжьа бжьыпэр иджыблагъэ щиубыдыжащ.
Лъостэн Музэ.
