Щыхьэрым и хъумакIуэхэр ягу къагъэкIыж

Тхыдэр къэгъэщIыгъэ гъэщIэгъуэнщ – абы щекIуэкIа Iуэхугъуэхэм дерс къыхыумыхмэ, къытрагъэзэж зэпытщ. БлэкIам къыщыхъуа игъуэджэхэм къамыгъэзэжын папщIэщ дерс къыщIыхахыр, тхыдэр щIаджыр. Къэбэрдей-Балъкъэрым и щыхьэр Налшык къалэр нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм къыIэщIахыжу хуит къызэращIыжар илъэс 81-рэ ирикъуащ иджыблагъэ. А хуитыныгъэр зыIэрагъэхьэжын папщIэ ди щIыналъэм щыпсэу цIыхубэм я фэм дэкIар къыпхуэIуэтэнукъым, Iэщэ яIыгъыу бийм пэщIэтахэм къагъэлъэгъуа лIыгъэри зэбгъэпщэн щымыIэу гуащIэщ. Ахэр дерсщ, щIэблэм псэкупсэ зэхэщIыкI ирибгъэдэплъхьэну, хэку лъагъуныгъэ яIэу ирибгъэсэну. 1942 – 1943 гъэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым щекIуэкIа зауэр пщыгъупщэ мыхъун тхыдэ напэкIуэцIу зэрыщытыр къыхигъэщащ а махуэхэр дигу къэзыгъэкIыжа, КъБР-м и Iэтащхьэ КIуэкIуэ Казбеки. Iэтащхьэм Телеграмым щиIэ напэкIуэцIым абы ехьэлIауэ мыпхуэдэу щетх:

«Илъэс 81-рэ дэкIащ Налшык къалэр нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм къызэрыIэщIахыжрэ. Къэбэрдей-Балъкъэрым и щыхьэрыр хуит къащIыжын папщIэ цIыхубэм къагъэлъэгъуа лIыгъэр зихуэдэ щымыIэ къэхъугъэщ, хэгъэгум щыпсэухэми, къэралышхуэм исхэми я дежкIэ гуимыхуж хахуагъэщ. Ди щIэблэр зыщIэтпIыкIын хуей апхуэдэ щысэхэр тщыгъупщэ хъунукъым, тщыгъупщаи щыIэкъым. 1942 гъэм и шыщхьэуIу мазэм бийр Налшык къалэм къыхуеIэу щIидзащ. ЛIыжь-фызыжьхэм, цIыхубзхэм, сабийхэм танкыдзэр къэзыгъэувыIэн щIытIхэр къалэ къыдыхьэпIэхэм деж жэщ-махуэ ямыIэу щащIу хуежьащ. ЗэрыпхъуакIуэхэр щIытIым къыблэкIыфащ, къалэр зыIэщIаубыдэн папщIи махуэ зыбжанэкIэ къебгъэрыкIуащ. Жэпуэгъуэ мазэм и 26 – 28-хэм екIуэкIа зэхэуэ гуащIэм фашистыдзэм къалэм къриутIыпщат кхъухьлъатэ 70, танк 270-рэ, минипщI зыбжанэ хъу зауэлIхэр. Плъыжьыдзэм и къарур хуримыкъуу икIуэтын хуей хъуащ. Къалэр мазэ бжыгъэкIэ къызыIэщIэна биидзэм зэрихьа хьэкIэкхъуэкIагъэм нобэми уегъэтхытх – цIыху мини 4-м щIигъу гущIэгъуншэу зэтраукIауэ щытащ. Гестапом цIыхум щраха лейр къэIуэтэгъуейщ, къалэм ирата хэщIыныгъэри къызэрымыкIуэу инщ. Ди щIыналъэм щекIуэкIа зауэ гуащIэр Налшык – Орджоникидзе операцэм щыщ зы Iыхьэщ. 1942 гъэм и дыгъэгъазэ мазэм советыдзэм и къарур къызэщIигъэуIуэжри, нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр ирагъэкIуэту хуежьащ, 1943 гъэм щIышылэм и 4-м ахэр Дохъушыкъуей деж, иджырей Нарткъалэм и Iэгъуэблагъэм, щызэтракъутащ. Фочауэ лъэсыдзэмрэ танкыдзэмрэ зэщIыгъуу жэщым Советыдзэр жылэм дыхьащ. Iэмалу яIэмкIэ цIыхубэр Плъыжьыдзэм ядэIэпыкъурт бийр хагъэщIэнымк1э – икIэм-икIэжым ар къайхъулIащ. ИкIуэтыж бийм хэщIыныгъэ яритырыт ухуэныгъэхэм – сымаджэщхэм, еджапIэхэм, IуэхущIапIэхэм лагъым щIалъхьэурэ къагъауэрт.

ЩIышылэм и 4-м ирихьэлIэу Налшык къалэр зэрыпхъуакIуэхэм къыIэщIахыжыпащ. Псэемыблэжу а зауэм зи лIыгъэр щызыгъэлъэгъуар 2-нэ гвардие фочауэдзэмрэ 295-нэ дивизэмрэ хэта зэуэлIхэрщ. Абы ядэIэпыкъуащ 351-нэ дивизэмрэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и партизан гупымрэ. Зауэр щекIуэкIа щIыпIэм деж нобэ Т-34 танкыр зытет мывэскъарыр щытщ. ЩIышылэм и 11-м ирихьэлIэу Къэбэрдей-Балъкъэрым нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм ящыщ къинакъым.

1985 гъэм, ТекIуэныгъэ Иныр къызэрахьрэ илъэс 40 щрикъум ирихьэлIэу, Налшык къалэм Хэку зауэ орденым и япэ нагъыщэр къыхуагъэфэщауэ щытащ. 2010 гъэм и гъатхэпэм и 25-м УФ-м и Президентым и унафэкIэ Налшык «Зауэ щIыхьым и къалэ» цIэ лъапIэр къратащ».

ЩIэжыр хъумэным ехьэлIа сыт хуэдэ Iуэхугъуэри щIалэгъуалэр хэкупсэу къэгъэтэджыным, лъэпкъ зэгурыIуэм и мыхьэнэр къэIэтыным, ц1ыхугъэм и хабзэхэм щIэблэр щIэпIыкIыным толажьэ. Арыххэуи, гулъытэншэу къанэ мыхъун фэеплъ махуэхэр щыIэщ. Ди Хэкур хуит къыщащIыжа махуэхэри абыхэм ящыщщ.