ХъугъуэфIыгъуэкIэ адыгэм хуэупса

Мы гъэм и илъэс 80-р егъэлъапIэ  УФ-м, АР-м, КъБР-м, КъШР-м я цIыхубэ артист, Кубанымрэ Абхъазымрэ гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ я лэжьакIуэ, АР-м къафэмрэ уэрэдымкIэ и «Ислъэмей» къэрал ансамблым и художественнэ унафэщI Нэхей Аслъэн Къасым и къуэм. Абы ехьэлIа пшыхь дахэхэр къызэрагъэпэщ, «Ислъэмейм» концертхэр ет.  

Нэхей Аслъэн  и гъащIэ псор зытриухуар ди лъэпкъ профессиональнэ музыкэм зегъэужьынырщ. Лэжьыгъэ купщIафIэкIэ гъэнщIа гъуэгуанэ къызэринэкIащ композитор цIэрыIуэм.

Гъуазджэм къыщикIуа гъуэгур тыншу щымытами, ар гугъуехьым иригъэкIуэтхэм зэи ящыщакъым. Абы кърикIуари нэрылъагъущ.  Илъэс 30 и пэ абы къызэригъэпэщащ къафэмрэ уэрэдымкIэ «Ислъэмей» ансамблыр. А ансамблым хуэдэ адыгэм иIэкъым. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ар Нэхейм гупсысэу и щхьэм къыщихьам зыхуеяр цIыхухэм я нэгу зезыгъэужьын ансамбылтэкъым, атIэ адыгэ щэнхабзэм и зы Iыхьэ гъэщIэгъуэн – уэрэд IуэрыIуатэр къэзыгъэщIэрэщIэжын гупт. Апхуэдэуи къыщIэкIащ. Нобэ ар зы гуп лъэрыхь хъуащ. «Ислъэмейм» мызэ-мытIэу концерт щитащ Тыркум, Иорданием, Израилым, Германием, Грецием, Инджылызым, Италием, Польшэм, Чехым, Урысейм и къалэ зэмылIэужьыгъуэхэм. ЦIыхубэ уэрэдхэмрэ къафэмкIэ Адыгейм и къэрал ансамблыр республикэм и псэкупсэ щэнхабзэр зыгъэдахэщ, зыгъэбейщ. Лъэпкъыр зэрыгушхуэ ансамблыр нобэ дунейпсо цивилизацэм и курыкупсэм итщ, сыт хуэдэ лъэпкъ щэнхабзэми пагэу бгъурыту.  

Уасэ хуэщIыгъуейщ – ансамблым макъ зыбжанэу зэщIэжьыуэу жиIэ уэрэдхэм. ЦIыхубэ уэрэдхэр ар жанр щхьэхуэщ икIи лъэпкъым и псэщ. Абы и тхыдэр, и гупсысэр, игу зэрыгъур, и бзэр, и гум и къеуэкIэр зыхэплъагъуэр уэрэдыжьхэрщ. «Ислъэмейм» и къалэн нэхъыщхьэр ди адэжьхэм къытхуагъэна щэнхабзэ хъугъуэфIыгъуэр хъумэнырщ, ар къыдэкIуэтей щIэблэм ябгъэдэлъхьэнырщ, адыгэ щэнхабзэр дуней псом къыщегъэцIыхунырщ. 

Лъэпкъ оперэ зэриIэмкIэ япэ къэсым зигъэщIэгъуэфынукъым. Аслъэн апхуэдэ хъугъуэфIыгъуэкIэ къытхуэупсащ адыгэм. Абы и творчествэм и нэхъ лъагапIэу къэплъытэ хъунущ МэшбащIэ Исхьэкъ и романымкIэ итха «Раскаты далекого грома» оперэр.  «1980 гъэхэм я пэщIэдзэм, Тбилиси консерваториер къыщызухым стхащ оперэр. Абы лъандэрэ илъэс щэщIи дэкIыжауэ, 2011 гъэм Адыгэ Республикэм и утыку къисхьащ си IэдакъэщIэкIыр. Ди республикэм и щэнхабзэ гъащIэм хэт нэхъ Iэзэхэм я къару халъхьащ мыбы, артисти 100-м нэблагъэ хэтащ. Оперэм лъабжьэ хуэхъуар XVIII лIэщIыгъуэм и кIэм, 1796 гъэм Адыгэ хэкум щекIуэкIа Бзиикъуэ зауэрщ, ар ди тхыдэм и напэкIуэцI нэхъ гуузхэм ящыщ зыщ.

Тбилиси консерваторием и япэ курсхэм сыщIэсу произведенэ нэхъ цIыкIухэм зеспщытащ, ауэрэ си зэфIэкIым хэзгъахъуэурэ нэхъ иныIуэхэри стхащ. ИужькIэ сызэджа псори къызэрызэщIэскъуэжын жанру оперэр къыхэсхат. Абы и сюжетыр куэдрэ къэслъыхъуащ сэ. Япэу поэмэ къыхэсхын си гугъащ, ауэ МэшбащIэ Исхьэкъ и «Бзиикъуэ зауэ» романым адыгеибзэкIэ сыкъызэреджэу, ар лъабжьэ сщIыну тезухуащ. ТхакIуэм сыхуэзэри, дызэдэлэжьэну дызэгурыIуащ. Абы щыгъуэм хуабжьу къыздэIэпыкъуащ консерваторием сыщезыгъэджахэр. Романыр и лъабжьэу оперэм либреттэ хуэзытхар Куржы Республикэм гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Абашидзещ», - къыддэгуэшащ Аслъэн.  

ТхакIуэм зэхиха е и гъащIэм щыщ Iуэхугъуэ гуэр хъыбаркIэ къыщиIуэтэж къохъу, усакIуэм и гум щыщIэ куэд усэ сатырхэмкIэ ди пащхьэ кърехьэ, апхуэдэ дыдэу макъамэтхми и гурыщIэ гуэрхэр щыхилъхьэ щыIэщ и IэдакъэщIэкIым.  Нэхейм и сабиигъуэр и нэгу къыщIэзыгъэхьэж, ар щыкIуа адыгэ жылэр, сабиих зыпIа и анэр игу къэзыгъэкIыж IэдакъэщIэкIщ «Сабиигъуэ жыжьэм и макъамэхэр» триптихыр.   Ар гущэкъу уэрэдкIэ къыщIедзэ – «Гуащэгъагъ и гъыбзэ», абы къыкIэлъокIуэ «Сабиигъуэ жыжьэм и макъамэхэр» композицэр, ещанэ Iыхьэр «Раскаты далекого грома» оперэм щыщ «Зыгъэлъэт» къафэращ.

«Си макъамэхэм нобэрей си дуней еплъыкIэри я лъабжьэщ, ахэр гур дэзышейхэу схужыIэнукъым. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, ар философым и музыкэщ. Ар зэрызэхэт нотэхэр языныкъуэхэм деж апхуэдизкIэ нэщхъейщ, гупсысэ, гукъэкIыж куэд яхэлъщи, концертым сыщIэсу сыщедаIуэкIэ, си нэпсыр щысхуэмыIыгъ къысхуохуэ», - жеIэ абы.

Аслъэн хуэдэ цIыху лъэрызехьэхэрщ лъэпкъым зезыгъэужьри, зэкъуэшыныгъэр зыгъэбыдэри, зэпыщIэныгъэхэр зыгъэлъэщри. Ар сытым дежи быдэу къыпыщIащ Къэбэрдейм. Абы къежьапIэ хуэхъур  адыгэ композитор цIэрыIуэ ХьэIупэ ДжэбрэIил Тбилиси зэрыщыдеджарщ, абы лъандэрэ ахэр зэрызэныбжьэгъурщ. 1983 гъэм къыщыщIэдзауэ  зы илъэси къэмынэу Налшык къакIуэу щытащ ар, ныбжьэгъуу иIащ Къардэныр, Молэр, ХьэхъупащIэр, ХьэIупэр... Зэдэлажьэрт, зэныбжьэгъут, Композиторхэм я союзым и пленумхэм зэгъусэу хэтт, Москва кIуэрти, концертхэр щатырт, абыхэм къатетхыхьыр куэдт.

1992 гъэм «КъБР-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ», 2013 гъэм «КъБР-м и цIыхубэ и артист» цIэ лъапIэхэр хуагъэфэщащ Нэхей Аслъэн. Къэбгъэлъагъуэмэ, ди нэхъыжьыфIхэм я фIыгъэкIэ, щэнхабзэ и лъэныкъуэкIэ зэпыщIэныгъэфIхэр диIэщ, ХьэIупэм и автор  концертитI Мейкъуапэ щекIуэкIащ, Нэхущ Чэрим, Сокъур  Ольгэ, Тут Заур сымэ Адыгейм фIыуэ къыщалъагъуу, пщIэшхуэ къыщыхуащIу апхуэдэщ, «Кабардинка»-р зыпащI щыIэкъым. Апхуэдэ дыдэу АР-м и щэнхабзэм и лэжьакIуэ цIэрыIуэхэр ди деж къокIуэри концерт щат.  А зэпыщIэныгъэхэр фIыщ, дахэщ, быдэщ, зи щIалэгъуэхэм дяпэкIэ къыпащэн хуейщ. Куэд яхузэфIэкIащ ди нэхъыжьыфIхэм.  Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, Мейкъуапэ гъэ къэс щекIуэкI Адыгэ щэнхабзэм и дунейпсо фестивалым и зэхэублакIуэ хъуар Нэхей Аслъэнщ. Иджы и хъуэпсапIэщ адыгэ композиторхэм я фестиваль зэхишэну. «Ди жагъуэ зэрыхъунщи, ахэр куэд хъужыркъым, композитор щIалэхэр мащIэ дыдэщ, абы хуеджэну хуей щыIэххэкъым. Ауэ зэманым  сытым дежи декIуу щытынур музыкэ лъагэращ, классикэрщ. ЗэпыщIэныгъэ диIэщ, дыпсэухуи диIэнущ, нэхъыщхьэр мис а классикэм дихьэх щIалэгъуалэ къытщIэхъуэнырщ», - жеIэ Аслъэн.

Композиторхэм, музыкантхэм я бынхэм адэм и IэщIагъэр къыщыхахыж куэдрэ урихьэлIэркъым. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, а лэжьыгъэм къарууэ, зэману, узыншагъэу пIихыр куэдщ, абы псоми гу лъатэ. Ауэ Аслъэн и къуэ Азэмэт абыхэм игъэшынакъым икIи и адэр игъэгушхуащ творческэ IэнатIэр къызэрыхихамкIэ. Илъэс куэд щIауэ зэгъусэу зэдолажьэ, зэдотхэ ахэр. И адэр Тбилиси консерваторием щыщIэсым, абы къепха школым щеджащ Азэмэт, итIанэ Мейкъуапэ ГъуазджэхэмкIэ дэт училищэр къиухащ, Адыгей къэрал университетым и макъамэ-педагогикэ къудамэм щеджащ. Иджыпсту «Ислъэмей» ансамблым и художественнэ унафэщIым и къуэдзэу мэлажьэ, макъамэ етх, цIыхубэ уэрэдхэм аранжировкэ яхуещI. Нэхей Аслъэн и IэдакъэщIэкIхэм япэу едаIуэр, зэпкърызыхыр, фортепианэкIэ зыгъэзащIэр Азэмэтщ. «Хьэгъэудж  и зэхуэкIуэ» рапсодиер аращ Аслъэн зыхуитхар.

Аслъэн и симфоние музыкэмрэ вокал IэдакъэщIэкIхэмрэ Iэгуауэшхуэхэр щыхуаIэтащ Грецием, Италием, Германием, Инджылызым, Тыркум, Иорданием, Израилым, нэгъуэщI щIыпIэхэм.  И цIэр щаIэт адыгэ дунейм, къэрал куэдым. Абы и дежкIэ нэхъыщхьэу сыт щыгъуи щытар иджыри къонэж:  фIагъ лъагэ зиIэ адыгэ макъамэ цIыхубэм я деж нихьэсынырщ, ар цIыхухэм къагурыIуэ, яфIэфI ищIынырщ.

НэщIэпыджэ Замирэ.