Тхыдэ

Пасэрей зэманым мы щIылъэм щекIуэкIа къэхъукIащIэхэм теухуа къэхутэныгъэхэр щIэныгъэм ди пащхьэ къыщрилъхьэм деж, ар фIэщ щIыгъуейуэ, телъыджэ гуэру къытщохъу. Апхуэдэ Iуэхугъуэхэм ящыщщ, псалъэм папщIэ, цIыхур бгырыс зыщIа, Кавказыр зылъэсауэ щыта псыдзэшхуэр. Ар щыIащ илъэс мини 7,5-кIэ узэIэбэкIыжмэ. ФIэщхъуныгъэм дигъэцIыху, тхылъ лъапIэхэм къыхэщыж псыдзэшхуэр пэж дыдэу щыIащ, щIэныгъэри абы щыхьэт тохъуэ.

Къэбэрдей-Балъкъэрым и археологие щIэныгъэр зауэм ипэ илъэсхэм зэрызэфIэувар Миллер Александр, Ермоленкэ Макар, Иессен Александр, Деген Борис сымэ я цIэм епхащ.

Сочэ зи фIэщыгъэ псым ижьрабгъу лъэныкъуэмкIэ къыхэлъадэ и къуэпсхэм ящыщ зыщ. Зи пкъыр IыхьитIу зэхэт псалъэм и къэхъукIэм теухуауэ еплъыкIэ зыбжанэ щыIэщ.

 IуэрыIуэтэдж цIэрыIуэ КъардэнгъущI Зырамыку I979 гъэм къыдигъэкIа «Адыгэ уэрэдыжьхэр» тхылъым ущрихьэлIэнущ «Лабэдэсхэм я гъыбзэ» жыхуиIэм ехьэлIа хъыбар гуузым и зы къэIуэтэкIэм. КъардэнгъущIым къихьа хъыбарым лъабжьэ хуищIа тхыгъэхэми нэгъуэщIхэми Интернетым сыщылъыхъуащ. СызрихьэлIахэм я нэхъыбэр лъабжьэ куу зиIэу къэслъытащ, ди адэжьхэм я блэкIам и гугъу зэращIри шэч къызытумыхьэнщ. АтIэми, а псоми я гугъу дымыщIми, КъардэнгъущIым ейм ехьэлIам, зы мащIэкIэ ар абы къыщхьэщыкIми, кIэщIу дытепсэлъыхьынщ.

Анапэ и Iэхэлъахэм пасэрей къалэжь ущрохьэлIэ, къызэрищэхэжрэ Iэджэ щIауэ. Зэшиблым я къалэжькIэ йоджэ абы нобэ, къызэрахутамкIэ, ар зи IэдакъэщIэкIыр синдхэрщ, нэгъуэщIу жыпIэмэ, пасэрей адыгэхэрщ. Къалэр мывэ блын лъагэкIэ къэхухьауэ щытащ, блыным метритIрэ ныкъуэрэ и Iувагъщ, и лъагагъыр метритIым нэблагъэрт. Зэшиблым я къалэжькIэ нобэ зэджэ быдапIэр (и цIэ дыдэр тхыдэм къыхэнакъым) зыщIар илъэс минитIрэ щихрэ ипэкIэ къэрал зыухуауэ щыта синдхэрщ.

 Мы цIэр зэрахьэ Адыгэ Республикэм и ипщэ-къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ ит къуажэми ар зыбгъэдэс къуршыпс уэр цIыкIуми.

Тхыдэдж-лъахэхутэхэм ящыщ гуэрхэм Хуэдз псалъэр зыхуахьыр Къуэдз (Къуэдзэ) унагъуэцIэр зезыхьэу Беслъэнейм иса уэркъ лIакъуэм зэреджэу щытарщ. Мыдрейхэм а псалъэм кърагъэкIыр къэбэрдей уэркъхэм языхэзхэм трагъэIукIауэ щыта «къуэдзэ» фIэщыгъэрщ.

Хуэдз (Фэдз) зи фIэщыгъэ къуажэр Куэшхьэблэ километр 5I-кIэ пэжыжьэщ, Мейкъуапэ пызыщIэ гъуэгум километр 70 и кIыхьагъщ.

«Азов» нацист батальоным Мариуполь зыкъыщита нэужь ягу къэкIыжащ гъэрхэм ятеухуауэ Женевэ конвенцэ зэрыщыIэр. ХьэкIэкхъуэкIагъэ бзаджэ ялэжьами, абыхэм ябгъэдыхьэнущ цIыху хуэдэу: уIэгъэр ягъэхъужынущ ныкъуэлIэ хъуахэр къызэфIагъэувэжынущ, итIанэщ жэуапым щрашэлIэнур. Фашистхэми, хабзэр хабзэщ…

ЖыIэн хуейщ зи гугъу тщIа конвенцэм Iэ тримыдзами, СССР-м Хэку зауэшхуэм и зэманым абы къигъэувхэр зэригъэзэщIар. Дриплъэжынти тхыдэм.

Адыгэм «лъэпкъкIэ ухэт?» жыпIэрэ уеупщIмэ, иныкъуэхэм «сыбеслъэнейщ», «сыбжьэдыгъущ», «сыкIэмыргуейщ», «сыкъэбэрдейщ» жаIэ. ЩыIэщ адыгэр лIакъуэ-лIакъуэкIэ фымыгуэш, дэ псори дыадыгэщ жызыIэхэри. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, щыIэщ адыгэ лъэпкъым къудамэ пщыкIутIу зэригуэшым зыри хэзмыщIыкIыххэхэр. 

Урыс-Кавказ зауэм куэдрэ тетхыхьа Маркс Карл «Тхыдэм щыщ напэкIуэцI гъэщIэгъуэн» зыфIища, 1858 гъэм инджылыз газетхэм я зым къытрыригъэдза тхыгъэм щытопсэлъыхь адыгэхэм гъэпцIагъэкIэ къабгъэдэта венгр тIасхъэщIэх Бандья Янош. 

Ди тхыдэм иджыри щынэмытхыса напэкIуэцIхэм язщ Кавказ зауэм и лъэхъэнэм Щамил Iимамым адыгэхэм лIыкIуэ яхуищIа Мухьэммэд-Iэмин нэIибым теухуа Iыхьэр.