ЛIэщIыгъуэ блэкIам икухэм хуэзэу, Тигр псыежэхым и Iуфэм деж археологхэм зы Iуащхьэшхуэ къыщагъуэтыжауэ щытащ. КъызэрыщIэкIамкIэ, ар Ассирие жыхуаIэ пасэрей къэралым и щыхьэр Ниневие къалэрат, абы и зэманыгъуэр ирихьэлIащ ди эрэм ипэкIэ VII лIэщIыгъуэм.
Пасэрей щэнхабзэхэм я гугъу щIэх-щIэхыурэ щIэтщIым щхьэусыгъуэ зыбжанэ иIэщ. Ди лъэпкъым тхылъымпIэм е нобэ зи гугъу тщIым ещхьу, ятIэм къыхэIущIыкIауэ щIэныгъэ фэеплъ къызэрыщIэмынам акъылыр тыншу пхуегъэзэгъыркъым. Абы къыхэкIыу, япэрауэ, апхуэдэ хъугъуэфIыгъуэхэр къызэзынэкIахэм ар къазэрехъулIа щIыкIэр тфIэгъэщIэгъуэнщ. Щхьэусыгъуэ етIуанэр икIи нэхъыщхьэр – нобэ ди тхыдэр зэдгъэщIэжыну, зыгуэрхэр къэдгъуэтыжыну дыхуейуэ жытIэ пэтми, щхьэгъэпцIэж хуэгъэфэщэныгъэхэр куэд мэхъу, ауэ щыхъукIэ щIэныгъэкIэ узэджэфынум дихьэхыр зэрымащIэрщ, зыхэдмыщIыкIыр нэхъыбэжщ.
«Ашшурбанэпал и библиотекэ», «Куюнджик и тхылъ хъумапIэ» - а фIэщыгъэ псори зытеухуар Ниневием и пащтыхьу щыта Ашшурбанэпал и цIэм епха щэнхабзэ щIэинырщ.
ЗэрыгурыIуэгъуэщи, мыбы къыщагъуэтыжа тхылъхэр зэрытхар тхылъымпIэтэкъым, атIэ чырбыш гъэжам къыхэIущIыкIа хьэрфхэмкIэт. Фи нэгу къыщIэвгъэхьэт, чырбышыр быдэ мыхъу щIыкIэ зыгуэр тефтхэу, ар хьэкум щывгъэгъущыжу. Апхуэдэ гуэрщ мы «ятIэ пхъэбгъухэр» жыхуаIэу, тхыдэм и щIэныгъэ хъумапIэу къыщIэкIар. Зэман кIыхькIэ ахэр къагъуэтыж пэтми, итым зыри къемыджэфу щытащ. Хуэмурэ щIэныгъэлIхэм зрагъэщIащ ятIэ пхъэбгъухэм тет, шумерхэм, иужькIэ аккадхэм я бзэр.
Ашшурбанэпал и библиотекэм апхуэдэ ятIэ пхъэбгъу цIыкIуу мин 30-м нэс къыщагъуэтыжащ. «Iэрытххэр мафIэм исыркъым» жаIэркъэ? Ниневием къыщыхъуа мафIэсхэми хиубыдат Ашшурбанэпал и библиотекэри, ауэ ятIэр мафIэм исыным и пIэкIэ, нэхъ быдэж ищIри, нэхъыфIыжу хъума хъуащ.
ЗэрыжытIауэ, мы пасэрей ятIэ пхъэбгъу цIыкIухэм тет тхыгъэхэр нэхъыбэу зыхуахьыр шумер, аккад бзэхэрщ. Ипэрейхэр хуэмурэ текIуэтри, а бзэмкIэ ящIэ псори аккадыбзэкIэ ятхыжащ. Пасэрейхэм пщIэшхуэ хуащIу щытащ нэгъуэщIыбзэкIэ зекIуэ тхыгъэхэм, абы и фIыгъэкIэ бзитIымкIи кърахьэлIа щэнхабзэр кIуэдакъым.
Нобэ щымыIэж Ассириер япэу къэралыгъуэ архив зэхуэзыхьэса щIыналъэу пхужыIэнущ. Мэкъумэшым, дзэм теухуа тхыгъэхэр, пащтыхьым къищта унафэхэр – а псори щызэхуэхьэсащ Ниневием дэта библиотекэм. Тхыдэм теухуа хъыбархэр, медицинэм епха хущхъуэ зэхэлъхьэкIэхэр, уеблэмэ шумерыбзэр къызэрипхыну псалъалъэхэр – а псори къыщежьар Ассирие библиотекэрщ. Ауэ цIэ зэрихьэр Куюнджик щIепхар, нобэрей картэмкIэ ар Тыркум щыIэ а щIыпIэм зэрыхиубыдэрщ.
Псо дыдэри мыбы и закъуэ щызэхуахьэса къыщIэкIынкъым. Лъэрызехьэу щыта къэралым къизэуа лъэпкъ цIыкIухэм я дежи зыгуэрхэр къызэрыришам шэч хэлъкъым. А псори зи фIыгъэр хэт? Тхылъхэр фIыуэ зылъагъуу щыта пащтыхь Ашшурбанэпалщ. Пасэрей КъуэкIыпIэм щIэныгъэ куу зыбгъэдэлъу иса пащтыхьхэм язщ ар. И адэ Ассаргадон и къуэр къады нэхъыщхьэ ищIыну хуейти, а зэманым цIыхум ищIапхъэу къалъытэ псоми иригъэджащ. Арати, щIэныгъэм хуэпабгъэ адэм езым и хъуэпсапIэхэм и къуэр тригъэIэбащ. Пащтыхьым и унафэкIэ тхыгъэхэр къизытхыкI «тхакIуэхэр» мин бжыгъэкIэ щылажьэрт и сэрейм. Езыр щыпсэуа унэшхуэм и етIуанэ къатым щыщ пэш зыбжанэ тхылъ е ятIэ пхъэбгъу фIэкIа щIэмылъу щытащ.
Ассириер лъэрызехьэу зэрыщытар щIэныгъэкIэ зэрыерыщам иупхыфынущ. Пасэрей Мысырым нэгъунэ къаубыдауэ щытащ абыхэм икIи илъэс 20-кIэ Египетыр Ассирием и унафэм щIэтащ. Япэрей картэхэри къыщагъуэтыжар мы щIыпIэращ. Абы я псалъалъэхэм я фIыгъэкIэщ иджырей археологхэм Iэмал зэрагъуэтар ятIэ пхъэбгъухэм ит тхыгъэхэм къеджэну.
Нобэ цIыхур зыщыгъуазэ щIэныгъэмкIэ зыужьыныгъэкIэ нэхъ лъагэу щытар Месопотамие жыхуаIэ, Тиргррэ Ефратрэ я зэхуакум щыпсэуа щIыналъэхэращ. Пасэрей астрономхэри, хьисэп щIэныгъэлIхэри, географиемкIэ Iэзэхэри, медицинэ IэщIагъэкIэ ипэ ищахэри къыщагъуэтыжыр мыбдежырщ.
Сыт хуэдэ теплъэ зэрытар а къагъуэтыжа библиотекэм щIэлъахэр? Дауи, апхуэдэ «ятIэ тхылъ» птхыныр Iуэху цIыкIутэкъым икIи тынштэкъым. Хэт кIыхьагъкIэ сантиметр 45-м нос, хэт нэхъ инщ е нэхъ цIыкIущ. Я нэхъыбэр инагъкIэ дэ блокноткIэ дызэджэ жыпхъэм итщ. ЯтIэ пхъэбгъур мащIэу ягъэуцIынырт, IуданэкIэ сатырхэр тращIыхьырти, абдежым тратхэу къыщIэкIынт я тхыгъэхэр. Хьэзыр хъуа тхылъхэр дыгъэм щагъэгъущыжырт е хьэкум иралъхьэрти ягъэгъурт.
Иджы зэгъусэу девгъэгупсысыт. Дэнэ адыгэхэм «тхыгъэ», «тхыпхъэ» псалъэхэр къыздрахар. Хуэбгъэфащэ зэрыхъумкIэ, ар зэпхар мы зи гугъу тщIы ятIэ пхъэбгъухэрщ. Абыхэм тращIыхь тхыпхъэхэр е тхыгъэхэр къызэрежьа мыхьэнэм тету адыгэбзэми къищтащ. Псалъэм и хьэтыркIэ, фащэхэм тращIыхь тхыпхъэхэр иджы къытхуимыхыж тхыгъэу, мыхьэнэ пыухыкIа зиIэ псалъэу хуэзыгъэфащэ щыIэщ.
Япэу мы библиотекэр къыщагъуэтар 1841 гъэрщ. Ар апхуэдизкIэ хъыбарышхуэти, Франджым щыщ археолог Боттэ Поль-Эмиль и Хэкум телеграммэ иригъэхьауэ щытащ Хьэрыпым иригъэхри: «Си гугъэмкIэ, пасэрей ухуэныгъэхэр къэзгъуэтащ. Мыр зыхиубыдэр Ниневием и зэманыгъуэрщ». Ауэ Боттэ къыIэрыхьар абы и зы Iыхьэщ. 1852 гъэм нэхъ цIэрыIуэу щыта археологхэм хабжэ Лэйард Генри Ашшурбанэпал и сэрейр зэрыщыту къыщIитIыкIыжри, абы къыщагъуэтауэ щытащ ятIэ тхылъхэр. Къэралыгъуэр кIуэдыжыху ар пащтыхьхэм къагъэсэбэпащ. ГъэщIэгъуэнращи, къагъуэтыжа пэтрэ, псори здахь Великобританием ар иджыри илъэс щэщIкIэ зыми къыфIэмыIуэхуу щыщагъэлъащ, къызэремыджэфым къыхэкIыу. А псом къитхращи, щIэныгъэр гъуэтыгъуейщ, ауэ кIуэдыжыгъуафIэщ. «Тхэн, тхын» адыгэ псалъэхэм я мыхьэнэр апхуэдэу жыжьэ щыIэбэкIэ, къэтлъыхъуапхъэр мащIэкъым.
