Кавказым ис лъэпкъхэм я макъамэхэмрэ я пшыналъэхэмрэ итхыну, зэхуихьэсыну урыс композиторышхуэ Балакирев Милий Алексей и къуэр 1826 гъэм къыщыкIуам, Псыхуабэ къыщыувыIауэ щытащ. А зэманым и цIыху пэрытхэм ящыщ зы, зи лъэпкъым и IуэрыIуатэмрэ макъамэхэмрэ фIыуэ зылъагъуу щыта балъкъэр Урысбий Исмэхьилрэ Балакирев Милийрэ зэнэIуасэти, композиторыр Псыхуабэ къызэрыкIуар къыщищIэм, ар зыхуейр, къыщIэкIуар мыдрейм ищIэххэти, Урысбийр къэкIуащ, джэгуакIуэ гуп и гъусэу. А джэгуакIуэхэр зэуа пшыналъэхэм ящыщ куэд Балакиревым а дакъикъэм нотэкIэ итхауэ щытащ. Абыхэм ящыщ зыуэ «Ислъэмей» пшынэ еуэкIэри итхащ. Абы «Восточная фантазия» жиIэу фIищу, убгъуауэ фортепианэ пьесэу щитхыжар I869 гъэрщ.
Дэнэ-тIэ къыщежьэр «Ислъэмей» къафэм и цIэр? Абы теухуа Iуэху еплъыкIэ зыбжанэ щыIэщ. Ди IуэрыIуатэдж, щIэныгъэлI цIэрыIуэ КъардэнгъущI Зырамыку къихутэжу итхыжа мыри абыхэм ящыщщ.
«Ислъэмейр» Кавказым ис лъэпкъ псоми я зэхуэдэ къафэщ, сыту жыпIэмэ, дэтхэнэ лъэпкъми а къафэм цIэ щхьэхуэ фIищауэ, а къафэмкIэ къофэ. Къэбэрдейм и закъуэщ абы «ИслъэмейкIэ» еджэр. Балъкъэрхэм «Аслъамей» жаIэ.
Пэж дыдэу, а цIэр къызэрежьа щIыкIэр, ар къызытекIар зыщIэжу щыIэр закъуэтIакъуэщ. Ар мыхъуххэми, а псалъэр къызэрежьар пщIэну сэбэпщ, гъэщIэгъуэнщ. Псом хумыдэу музыкэм и лэжьакIуэхэм ящIэн хуейщ, Балакиревым дуней псом дазэрыхигъэIуа «Ислъэмейм» и цIэр къызытекIар. «Ислъэмей» къафэм и тхыдэр музыкальнэ псалъалъэхэм тэмэму щыубзыхуауэ щытын хуейщ.
АтIэ мыращ а цIэр къызэрежьам папщIэ нэхъыжьхэм къаIуэтэжыр:
Ижь зэман лъандэрэ Къумыкъумрэ Къэбэрдеймрэ экономикэ, политикэ, щэнхабзэ зэпыщIэныгъэ зэхуаIэу къызэдогъуэгурыкIуэ. Хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, мыр къыщыхъуауэ жыхуаIэжыр XVIII лIэщIыгъуэм и курщ. А зэманым Къумыкъум шылэхьэпIацIэ щагъашхэрт, шылэ ящIырт, а шылэр щэкI ящIырти, къумыкъу сондэджэрхэм къашэурэ Къэбэрдейм щащэрт. А шылэхьэпIацIэр зэрагъашхэр, шылэ Iуданэр зэращIыр, ар щэкIыу зэрызэIуащэр зрагъэщIэну мурад ящIри, лIакъуэлIэш Мудархэ ящыщу Къанщауэрэ Ислъамрэ (зэкъуэшитIым я бынщ, Къанщауэр нэхъыжьщ, Ислъамыр нэхъыщIэщ), я пщылIхэмрэ я пыхъуэпышэхэмрэ я гъусэу, Джылахъстэней иIэпхъукIри, Къумыкъум Iэпхъуащ, Темырхъан-Шурэ и гъунэгъуу щытIысхэри, абы щыпсэууэ къумыкъухэм шылэ щэкIыр зэращI щIыкIэм кIэлъыплъу щIадзащ. Ауэрэ зэман щыдэкIым, адыгэ хъыджэбзхэр къумыкъухэм яшэу, къумыкъу хъыджэбзхэр адыгэ щIалэхэм къашэу хуежьащ. ШылэхьэпIацIэм зэрелэжьын хуей щIыкIэм фIыуэ хэзыщIыкI къумыкъу цIыхубзхэр адыгэ щIалэхэм къызэрашэр пщитIым я жагъуэтэкъым. Я мурадыр къайхъулIа нэужь, Ислъамыр къанэри, Къанщауэр, и цIыхухэр и гъусэу, къэIэпхъуэжри, Джылахъстэнейм къэкIуэжащ, Курп Тэрч щыхэхуэм деж Курп Iуфэ IутIысхьащ. Абы щыгъуэ а къуажэм КъанщауейкIэ - я къуажэпщым и цIэмкIэ – еджэу щытащ. ИужькIэ ар Къаншыуей хъуащ. Ар иджы Курп Ищхъэрэ къуажэрщ.
Абы иужькIэ илъэс заул дэкIауэ, Ислъамыр, и цIыхухэр и гъусэу, къэIэпхъуэжри, Къанщауэ и жылэр здэтIысхьам и пщэжкIэ, Курп Iуфэ IутIысхьащ, мэз лъапэм и деж, Ислъам и къуажэкIэ еджэу. Ар иджы Курп Ипщэ къуажэрщ.
Абы иужьыжкIэ, илъэс заул дэкIыжа нэужь, Инарыкъуей къуажэр Ингушым къиIэпхъукIыжри, Ислъэмей къуажэм и ищхъэрабгъумкIэ къыпытIысхьащ (абы ипэкIэ ахэр Псыдахэ унапIэм ису Ингушым яхэсащ). Ислъэмейм щыщу куэдыр «къумыкъу» хъуауэ къызэрагъэзэжам щхьэкIэ инарыкъуейхэр абыхэм «къумыкъу жылэкIэ» еджэу щытащ. Инарыкъуейхэр Ингушым къикIыжу Ислъэмей къуажэм къащыпытIысхьэм, ингушхэм я къэфэкIэр къыздахьащ, къыздэкIуэжа къуажэм ингушхэм я къафэкIэмкIэ къыщыфэу щIадзащ. Абы къыздахьа къэфэкIэм ислъэмейхэр «мыщхъыш къафэкIэ» еджащ, езыхэри апхуэдэу къафэу щIадзащ. Абы иужькIэ а къафэр Джылахъстэней псом зэлъащIысри, апхуэдэу къафэу щIадзащ, ислъэмейхэм хуэдэу, а къафэм «Мыщхъыш къафэкIэ» еджэу хуежьащ.
А къафэр Джылахъстэнейм къикIыу Къэбэрдейм къыщихьэм, къэбэрдейхэр абы «ИслъэмейкIэ» еджащ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, апхуэдэ къэфэкIэкIэ къафэу япэ дыдэу езыгъэжьа адыгэ къуажэм и цIэмкIэ а къафэм къэбэрдейхэр еджэу хуежьащ.
Езы къафэм и лъапсэр къыщежьар Шэшэнырщ. А къафэр къэбэрдейхэм къыдэзыта езы ингушхэр зэреджэр «Шэшэн къафэщ». Шэрджэсхэр а къафэм зэреджэри «Шэшэнщ». Мысырми Щамми ис адыгэхэр а къафэм зэреджэр «Пасэрей шэшэн» е «Шэшэн къафэщ». Къэбэрдейм и закъуэщ а къафэм «ИслъэмейкIэ» еджэр.
Апхуэдэу щыт пэтми, а къэфэкIэмкIэ къэбэрдейхэм къафэу щыщIадзэм, ар къыщежьа шэшэнхэми, ар зи деж къраха ингушхэми, езы къэзыхьа джылахъстэнейхэми емыщхьу, зыкIи ятемыхуэу, къэбэрдейхэм езыхэм я къэфэкIэ щхьэхуэ ягъэпсащ.
Япэрауэ, къэбэрдейхэм «ислъэмей» къэфэну щрагъажьэкIэ, щIалэр япэ къыдэкIырти, къафэурэ зэ хъурейуэ къикIухьа нэужь, къигъэфэну хъыджэбзым а къызэрыфэм хуэдэу бгъэдыхьэрти, лъапэкIэ абы и пащхьэм иувэрт, лъапэкIэ къафэ зэпытурэ хъыджэбзыр къыдишырт. Къигъэфа нэужь, щIыхь пылъу, нэмыс хэлъу, а къызэригъафэм хуэдэурэ дишэжырти, здэщытам деж игъэувыжырт.
ЕтIуанэрауэ, «Къэбэрдей къафэ кIыхьым» хэлъ лантIагъыр къэбэрдейхэм «Ислъэмей» къафэми халъхьащ. КъэфакIуэм и пкъыр уардэу зэфIэту, и пкъыр зэрыхъейр умылъагъуу екIуэкIырт, абы щыгъуэми и лъакъуэм нэр темыпыIэу къигъафэрт е хитIэрт. Хъыджэбзыр, «псы хуэм ес къазу», щIэкIуэсыкIыу екIуэкIырт. Абыхэм заудэртэкъым е заукIыжыртэкъым, е дэлъей-къелъыхтэкъым.
«ЛъапэкIэ къэфэныр къэбэрдейхэм «Ислъэмейм» халъхьащ. А къафэм къэбэрдейхэм цIэ щхьэхуэ зэрыфIащам ещхьыркъабзэу, адыгэ макъамэ гъэпсыкIэм тету къызэрыфэ пшыналъэ гъуэзэджэхэр пщIы бжыгъэкIэ хузэхалъхьащ. Абыхэм ящыщ зыщ Балакиревым итха «Ислъэмейр». Мис а зэхъуэкIыныгъэу а къафэм халъхьа къомымкIэ ар къэбэрдейхэм езыхэм я лъэпкъ къафэ ящIащ.
А къомыр къыщIедгъэкIуэкIар «Ислъэмей» къафэм и цIэр къызытекIар къэтхутэныр арщи, кIэщIу жыпIэмэ, джылахъстэнейхэм пщым и цIэр къуажэм фIащащ, къэбэрдейхэм къуажэм и цIэр къафэм фIащащ.
