ЛIэщIыгъуэ гъуэгуанэ

Къэбэрдей-Балъкъэрым и къэралыгъуэр илъэси 100 ирокъу

БлэкIар и гъуазэрэ къэкIуэнур и плъапIэу псэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэм я къулеигъэ нэхъыщхьэр илъэсищэ гъуэгуанэ къызэзынэкIа и хэку дахэрщ. ИIэ фIыр игъэбагъуэрэ зыхуэныкъуэр зэригъэпэщу зы лIэщIыгъуэкIэ къэгъуэгурыкIуа республикэм тхыдэ къулей икIи гъэщIэгъуэн иIэщ. ЛъэхъэнэкIэ зэпыбудми, илъэс бжыгъэкIэ къэппщытэжми, фIым хуэмыпабгъэу, зыужьыныгъэм и лъагъуэм темыту зы махуи къыхуихуакъым. Пэжщ, куэд ягъэващ ди япэ итахэм, лъэпощхьэпо мымащIи къызэранэкIащ, иджы псэу дэри ди нэгу щIэкIа теплъэгъуэ шынагъуэхэр ди зэманым къыщыхъуащ.

Ауэ Къэбэрдей-Балъкъэрым ис цIыхухэм я гур зэи кIуэдакъым, Iейр зыщагъэгъупщэрэ фIыр я нэщэнэу псэуа мыхъумэ. Апхуэдэ фIэщхъуныгъэмрэ къарумрэ къытхэзылъхьэр ди япэ итахэрщ, ди лъахэр зыухуахэрщ, хэкур езыгъэфIэкIуахэрщ, нобэрей дуней дахэр къытхузэзыгъэпэщахэрщ. Ипэ дыдэм къыщыщIэддзэрэ дэфтэрхэм къытхуаIуэтэжхэр и лъабжьэу илъэсищэм дриплъэжмэ, гъэщIэгъуэн куэд къэтщIэнущ. 

Зи гугъу сщIы дэфтэрхэм къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, 1921 гъэм бадзэуэгъуэм и 3-м екIуэкIа РКП (б)-м и ЦК-м и Кавбюром и Пленумым Къэбэрдейр Горскэ республикэм къыхэкIыну зэрыхуейм щытепсэлъыхьащ ик1и унафэ къащтащ: «РКП (б)-м и ЦК-м и Кавбюром, Къэбэрдейм и гуащIэрыпсэухэм я лъэIур, Къэбэрдейм и окрисполкомым, окрпарткомым, Къэбэрдейм и депутатхэм я съездым, РКП (б)-м и Налшык къалэ зэгухьэныгъэм къыщащта дэфтэрхэр и лъабжьэу, къелъытэ Къэбэрдейр Горскэ республикэм залымыгъэкIэ хэгъэтыныр къемызэгъыу».

Къэбэрдейм и автономием ехьэлIа Iуэхугъуэхэм ВЦИК-м щытепсэлъыхьын мурадкIэ, 1921 гъэм шыщхьэу1ум и 8-м Москва кIуащ Къэбэрдейм и лIыкIуэ гуп, Къалмыкъ БетIал я пашэу. ВЦИК-м и Президиумым 1921 гъэм фок1адэм и 1-м иригъэкIуэкIа зэIущIэм унафэ къыщащтащ Автономнэ Горскэ Советскэ Социалистическэ Республикэм РСФСР-м пыщIэныгъэ хузиIэ къэбэрдей лъэпкъым и автономнэ областыр къыхэгъэщхьэхукIыныр…  

КъэунэхуагъащIэ областым и Iуэхухэр тэмэму зэтеублэныр гугъуехь куэд зыпылъа 1уэхущ, дауи. 1921 гъэм фок1адэм и 2-м Лениным Iэ щIидзауэ щытащ ди щIыналъэм ахъшэ сом мелуани 5 къызэрыхуаутIыпщыр зэрыт унафэм. Апхуэдэу Къэбэрдейм зэман кIэщIым къриубыдэу зэтеувэн щ1идзащ. Къык1элъык1уэу, 1922 гъэм щ1ышылэм и 16-м балъкъэрхэм я лъэIур да1ыгъащ. ИкIи РСФСР-м хыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр автономнэ областыр къызэрызэрагъэпэщымкIэ декрет къищтащ.

Облыстым жыджэру зиужьу хуежьащ, ц1ыхухэр нэжэгужэу псэук1эщ1эм телажьэрт. Къапщтэмэ, 30 гъэхэм увыпIэшхуэ щаубыд Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм. А лъэхъэнэм ди щIыналъэм мэкъумэшым ехьэлIа и IэнатIэхэм зэдэууэ заужьырт, зэхьэзэхуэ зэмылIэужьыгъуэхэр дэнэ лъэныкъуэкIи щызэщIэплъэрт. 1934 гъэм япэ дыдэу Ленин орденыр зратахэм ди хэгъэгур ящыщщ. А дамыгъэ лъапIэр къыпэкIуащ колхозхэр къызэгъэпэщыным, гъэбэгъуэным хуэунэтIауэ щIыналъэм къыщызэщIэрыуа ехъулIэныгъэ нэрылъагъухэм.

Индустриализацэм щ1идза нэужь, Къэбэрдей-Балъкъэрым и теплъэм къыпхуэмыцIыхужыну зихъуэжат. Япэ илъэситхум къриубыдэу предприятэщIэу 44-рэ ирагъэжьащ. А лъэхъэнэм Совет Союзым промышленнэ продукцэу щагъэхьэзырым проценти 103,5-кIэ хэхъуамэ, ар Къэбэрдей-Балъкъэрым процент 605,4-рэ щыхъурт.

А лъэхъэнэм республикэм щаухуащ Налшык лы комбинатыр, Гидрометаллург, крахмал, Дохъушыкъуей спирт заводхэр, Кавказ Ищхъэрэм щынэхъ ин дыдэ щIакхъуэ комбинатыр, Бахъсэн ГЭС-р, промышленность псынщIэм, ерыскъы промышленностым я IэнатIэхэр. Псори зэхэту а илъэсхэм яутIыпщащ предприятэу 778-рэ.

Къэбэрдей-Балъкъэрыр зэрыгушхуэу къекIуэкIа Тырныауз вольфрам-молибден комбинатым, цIыху мини 6,5-рэ щылажьэ предприятэ лъэрызехьэм, къыщIигъэкI «цIугъэнэхэр» IуэхущIапIэ мини 10-м нэблагъэм ирагъашэрт.  1936 гъэм фок1адэм и 20-м Бахъсэн ГЭС-р яутIыпщащ.

40 гъэхэм я пэщIэдзэм а лъэхъэнэм хуэфащэ экономикэ лъэщагъ республикэм бгъэдэлът, цIыхухэм зыхэпсэукIын яIэт. Ауэ фашист зэрыпхъуакIуэхэм мамыр гъащIэр къызэпаудащ, ди щIыналъэм къихьэри, фабрикэхэр, заводхэр, школхэр, щэнхабзэ IуэхущIапIэхэр, псэупIэ унэхэр зэтракъутащ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ хозяйствэм сом мелардитIым щIигъу и уасэ хэщIыныгъэ къыхуахьащ.