Хэт и гугъэнт?

ЦIыхур здыщыпсэум пэмыжыжьэу езым имыщIэ, зэи зытемыплъа щIыпIэ телъыджэ гуэрхэр зэрыщыIэм гу лъезгъэтэн сфIэфIщ. ИкIи ар инэхъыбэм къызохъулIэ.

Си анэшыр зыдэс Хьэтуей къуажэм мэрем махуэм и пщыхьэщхьэу секIуэлIэжат. Зи ныбжьыр илъэс 97-м щхьэдэха Бэрау Хьэсэнрэ си анэмрэ зэкъуэшитIым я бынщ. Пхъурылъхум къыхуащта Iэнэм дыпэрысу, зыкъызэкъуэсхри Хьэсэн и къуэ нэхъыщIэ Заурбий есIуэкIащ Хьэтуей къуажапщэм адэкIэ щыIэ ныджэ нэщI кIыхьышхуэм и къуапэ дыдэм, иджырей Осетие Ищхъэрэ - Аланием и гъунапкъэр къызэкIуалIэм, зыщысплъыхьыну си нэ къызэрыхуикIыр.

Щыгъуазэ сызэрыхуащIрэ зэпымыууэ згъэщIагъуэрт, Хьэтуей ипщэкIэ километрих хуэдизкIэ удэкIуеижмэ, осетин къуажэ цIыкIу гуэрым узэрыщыхуэзэри, абы гъунэгъу дыдэу убгъэдыхьэпами ди республикэм и щIыналъэм уиту укъызэралъытэри, псыхъуэ лъэныкъуэмкIэ къэлъагъуэ жыг гуэрэныбэм адыгэхэр ноби «Къалэжь мэзкIэ» зэреджэри.

А псом къадэкIуэуи сыщыгуфIыкIырт къуршым кърагъэIэпхъуха осетинхэм Урыху и тIуащIэм щыхуагуэша щIы Iыхьэхэм Лэскэн лъэныкъуэмкIэ щыIэ Шыгуэбыкъуэ мэзылъэ кIеймрэ абы и дыхьэпIэр «зыхъумэ» Чац и Iуащхьэмрэ зэрыхрамыгъэубыдам.

Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым математикэр илъэс куэдкIэ щезыгъэджа Мамхэгъ Астемыр адыгэхэм я тхыдэр джынми куэд щIауэ дехьэх. Абы щыгъуазэ сыхуищIат осетинхэм а лъэныкъуэмкIэ щIы Iыхьэхэр зэрылъагъэса щIыкIэм. Астемыр жиIэм тетщIыхьмэ, дызытепсэлъыхь щIыгур къэбэрдеипщ Къуэгъулъкъуэхэ зэгуэрым яIыгъащ. Ар абыхэм хупаупщIат Осетие жыжьэм щыIэ Даргавс жьанэм къыдагъэIэпхъукIауэ щыта осетинхэм. Арагъэнущ, Хьэтуей нэхъ къыпэгъунэгъу осетин къуажэ цIыкIум (Средний Урух) адыгэхэр «ДыргъыпскIэ» щIеджэри.

ГукъэкIыж

Зыкъэсщтэжынщи, а лъэныкъуэмкIэ тIэкIу нэхъ ипэIуэхэми сыдыхьауэ щытащ. Зэгуэр, лъакъуэрыгъажэ сытесу къуажэ зэхуакухэр къызэхэзжыхьырт. Дыргъыпс къуажэ цIыкIум сыкъыщыдэжыжым, асфальт гъуэгум тесIуэнтIыкIри, ныджэмкIэ дэздзыхащ. Машинэ лъэкъуампIэхэм хаша «лъагъуэ» закъуэм си нэхэр теплъызауэ сыздрижэм, жыг гуэрэныбэ къэлъагъуэм псалъэмакъ гуэрхэр къыхэIукIащ, зэщIэжьууэжхэрэ нэжэгужэ защIэу.

«СызрихьэлIахэр хэту пIэрэ?» - гукIэ жысIэурэ, сыкъэувыIащ. Асыхьэтми гу лъыстащ гъуэгунапщIэ Iуфэм къегъэщIылIа фэху тIэкIум щызэрагъэпэща «тхьэрыкъуэф» Iэнэм, сабийхэри ящIыгъуу, цIыхухъуи бзылъхугъи зэрыбгъэдэтми, псалъэмакъ зэхэсхыр зэрыадыгэбзэми.

Анэдэлъхубзэм сыщыгуфIыкIами, щIалэхэм языр къэсцIыхужами, сызрихьэлIа гупым сахэмыхьэмэ нэхъыфIу къэслъытащ. А псори си щхьэм зэуэзэпсэу зэригъэзэхуащ. ИкIи, сызыIущIахэм гу къыслъамытэмэ нэхъ къасщтэу, а щIыпIэм къыIузгъэкIэрэхъукIыжат. ЗэманыфI дэкIауэ, «Къалэжь мэзым» сызыщыхуэзахэр хэт сымэми, щIызэхуэсауэ щытам и щхьэусыгъуэми щыгъуазэ сыхуищIат хьэтуейдэс, Бэраухэ я малъхъэ, ХьэщIэлIхэ я къуэ Заур (арат а гупым яхэту къэсцIыхужауэ щытари).

Заурбий къытохьэ

Бэраухэ я дежкIэ къедгъэзэкIыжынщи, а пщыхьэщхьэм къесхьэжьа псалъэмакъым анэш къуэшыр зэрыдезгъэхьэхыным яужь ситу, сэмэркъэу щIыкIэу къыхэздзащ: «Урыху псыхъуэ и мыдрыщIкIэ республикитIым ди щIы кIапэхэр зэрыщызэпыхьэ щIыкIэм хэпщIыкIышхуэ щыIэу къыщIэкIынукъым уэри!» - жысIэри. Апхуэдэ псалъэм ар, дауи, къызэщIигъэнащ икIи къыкIэлъыкIуэ махуэм нэхъ фIимыгъэкIыу «щIыпIэзэгъэлъагъу» и машинэмкIэ дригъэжьэну сыкъигъэгугъащ.

КъыкIэлъыкIуэ махуэм и пщэдджыжьыпэм, зэгурыIуаитIым, зилъэфыхь лей къыхэдмыгъахуэу, зыкъэдужьащ. Къуэшым и къуэ цIыкIу Мирхъан, «кIуэ, абыи зыгуэрхэр илъагъунщ икIи теунщ» жыхуэтIэ щIыкIэу, гъусэ къэтщIри, хьэблэм дыкъыдэкIащ. Машинэзехуэр Заурбийти, «гухъум» ищхъэрэкIэ щригъэзыхым сыхуеплъэкIащ.

- Чау Хьэчим, гъусэ къытхуэхъумэ зэригуапэр къыхигъэщащи, къыздэтщтэну къуажэкумкIэ дох, - жиIащ си къуэшым зэкIэлъигъэпIащIэу.

- ЩIыпIэ мыцIыхукIэ доунэтIри, тIэкIу дыехьэехуэмэ нэхъыфIщ! - пэздзыжащ сэри анэш щIалэм.

Чау Хьэчимрэ Бэрау Заурбийрэ Хьэтуей дэт курыт школым зы класс зэдыщеджащ. Сэри а щIалэр, Хьэчим, цIыхугъэ зэрысхуэхъурэ зэманыфI дэкIати, нызэрыддежьэм сыщыгуфIыкIащ.

ДыздыIухьам дыщIызыпигъэплъэжыр къызгурымыIуащэу япэщIыкIэ сызэгуэпами (машинэм уримыгъэсу, дунейр хуабэвэхт), гъуэмылэ къэугъуеиным щIалэр яужь зэритыр Заурбий къыщызиIуэкIым, сызэтесабырэжащ. ИкIи, Чаур къыдэкIыу къыдихам дыщыIуигъаплъэм, и куэбжэм дызэрыщызыпигъэплъэжар «хуэдгъэгъуащ». ДыщыгуфIыкIащ осетин унагъуэм кърахауэ зыхужиIа дэлэн зэмылIэужьыгъуэхэмрэ махъсымэ теплъэ зиIэ фадэ пIащIэ зэрыт бащырбэмрэ - Хьэчим и щхьэгъусэр Осетием къызэрыришрэ куэд щIами, щыкъу шхыным щагъащIэртэкъым.

«Дыргъыпсыр» ди гъуазэу

Хьэтуей къуажапщэм блэж къэрал федеральнэ трассэр зэпыдупщIри, ипщэ лъэныкъуэмкIэ дэзыгъэзей гъуэгум дытехьащ.

Сэнтх кIыхьым дыкъытехутауэ дыздэжэм, ныджэ бгъуфIэшхуэр зи «гущапIэ» Урыхужь и даущ макъыр сэмэгурабгъумкIэ къыщыIурт, дыгъэр къулъшыкъупIэм иува къудейуэ, махуэм зэрызыкъиужьа щIагъуэ щымыIэми, хьэуа къызэщIэплъам жыжьэу къэлъагъуэ бгы-аранэ дзакIэжьхэр «зэщIигъэхъаерт», губгъуэ гъуафэу дызыбгъурыжми хуабаер къыхицыцыкIырт.

«Дыргъыпс» осетин къуажэ цIыкIум ищхъэрэкIэ гъэза и къуапэ дыдэм Осетие Ищхъэрэ - Аланием и ГИБДД-м къыщызэригъэпэща и хэщIапIэм и пащхьэ дыдэм хуэзэу сэмэгу лъэныкъуэ зытщIри, машинэ лъагъуэу къыхэлъагъукIымкIэ дунэтIащ.

Дыкъызэрехам хуэдэу захуабзэу къуэкIий дыхьэпIэм нэс дежэхын сфIэщIами, зы мащIэ тIэкIу фIэкIа дымыкIуу гъуэгу нэхъыщхьэм бгъунж зищIащ. СэмэгумкIэ езыIуэнтIэкIа гъуэгум «хуэшэмэджыпэу» ижь лъэныкъуэмкIэ зыкъригъэбэжри, уэхым тпыIукIуэтауэ итлъагъуэ жыг гуэрэныбэм хуиунэтIащ. НэпкъитIым лэдэхыу дыхьэ мывалъэ джабэ нэкIум зэрызыхуедгъэщэтэхыу, Урыхужь и псыIум дыIухутащ.

- ПщIэжрэ, мыбдежыращ уэрэ сэрэ, ди къуэш Артури ди гъусэу, зэгуэр дыкъыщыувыIауэ щытыгъар, - жиIэри, Заурбий зыкъысхуигъэзащ, машинэр къызэригъэувыIэуи, дыкъызэрихащ.

АрщхьэкIэ, дыкъыщIежьар - Осетиемрэ Къэбэрдеймрэ я иджырей гъунапкъэр Урыхужь и псыхъуэм зэрыщызэпыхьэр зэгъэлъагъуныр - зэдгъэхъулIа щIыкIэтэкъыми, ипщэр си гъуазэу, абыкIэ «селъэбэкъуэуащ».

Метр щитI хуэдиз зэрыскIужу, зыхэсщIащ теплъэгъуэу зыкъызэкъуэзыххэмкIэ а лъэныкъуэр зэрынэхъ дахэри, бжьэпэ кIащхъэм декIуэкI жыгышхуэхэм я лъабжьэм ущетIысэхынкIэ зэрынэхъ зэгъри. Нэпкъым гъунэгъубзэу псыри щешкIуэрэхырт.

АрщхьэкIэ, абдежми сыкъызэрыщымыувыIэнур сигу пхъэрамкIэ къызгурыIуэжырти, «си гъусэхэр къыздыщызнам зыдрамыгъэхьэх щIыкIэ», - жысIэри, къыздесшэжьэн мурадыр сиIэу езгъэзыхыжащ.

СыздыIухьэжам ягу хэмыхьарэ зыщаплъыхьу си гъуэгуэгъухэм сащрихьэлIэжати сыгуфIащ икIи «сыздэщыIамкIэ фынакIуэт!» яжесIащ. Макъ гушхуар зэрызэхахыу, псоми зыкъыздрачащ.

ПцIыр сыткIэ щхьэпэ, япэу дыкъыщыувыIа щIыпIэм щыщIагъэ гуэрхэр иIэ хъуат: махуэ зыбжанэ ипэкIэ къешха уэшхышхуэм сэтей щIыгур зэщIилъэсат, гъуэфылъи гъущапIи къимыгъанэу зэхифыщIат, дыгъуасэ хуэдэм шэдылъэу зэрыщытари нэрылъагъут.

Зыкъызэкъуэзых теплъэгъуэр нэхъ IуплъэгъуафIэу зэрыщытыр си гъусэхэми къалъэгъуащ. Ауэрэ дыздэжэм, хуей теплъэ зиIэ щIыгу хъуреишхуэм дилъэдащ…

Зытплъыхь защIэурэ дыщыдэкIуэтейм, Дыргъыпс къуажэ цIыкIум и нэзым дызэрыфIэкIами, ар зытес бжьэпэм и лъабжьэм дыкъызэрыщIэхутами гу лъыттащ. «Мыр дауэ, Осетием я щIым дит?» - гупсысэр ди щхьэм къищхьэрыуэри, щтэIэщтаблэу дызэплъыжащ. Абдежыр нэхъ дахэжу къэтлъытащ: псыри гъунэгъубзэу блэжырт, дакъэжь мафIэ щызэщIэтщIэ хъун нэпкъ зэлъыIухами хьэщпакъ дахэкIеи щызэпкъраIулIауэ тетт…

Тпэмыжыжьэ дыдэу, трактор-машинэ макъхэр къэIуащ. Ахэр гъунэгъу къыщыхъум, зекIуэ гъуэгуанэ зэдытехьа гупыр дызэплъыжащ. КъикIа щIалэхэм къызэрыдгурагъэIуамкIэ, Къуэгъулъкъуейрэ Хьэтуейрэ щыщ хьэрычэтыщIэхэм а щIыпIэм ухуэныгъэ гуэрхэр щрагъэкIуэкIыу арат.

- Си фIэщ хъунтэкъым, Мэзылъэ шытхым тIуащIэр зэв дыдэ щищIым нэсыху мыдрыщIымкIэ щыIэ щIы кIапэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыналъэм храгъэубыдауэ, - зэригъэщIэгъуэнур ищIэртэкъым Заурбий.