Зэманым щэхухэр щIеуфэ

ВЦИОМ-м (Жылагъуэм я Iуэху еплъыкIэхэр зэгъэщIэнымкIэ урысейпсо центр) къызэритхымкIэ, 2022 гъэми ди къэралыр зэрыгушхуэу, абы и дамыгъэу къэнэжащ усакIуэ Пушкин Александррэ япэ урыс император Петр Езанэмрэ. А тIум цIэрыIуагъкIэ зы процент закъуэ я зэхуакуу аращ. ЗыкъомкIэ къакIэрыхуу абыхэм якIэлъокIуэ Сталин Иосиф, Ломоносов Михаил, Ленин Владимир, Толстой Лев, Достоевский Федор, Менделеев Дмитрий сымэ, нэгъуэщIхэри.

Псоми я гугъу тхуэщIынкъыми, Петр Езанэм апхуэдиз пщIэ щIигъуэтар гурыIуэгъуэщ. Аращ Урысейр пхуимыудыжын къэрал лъэщ зыщIар. Ауэ езым и гъащIэр хуабжьу зэхэмыщIыкIыгъуэу, зэпэщIэуэ и куэду екIуэкIащ. Абы къыхэкIыу тхыдэджхэм иджыри къахуэгъуэтыркъым зыдихьа щэху куэд.

Псалъэм и хьэтыркIэ, зыкъом щыгъуазэщ «Грозный Иван и къуэр еукIыж» сурэт шынагъуэм. Абы щыгъуэми, иужьу ирагъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм къагъэлъагъуэ Иван ЕплIанэм и къуэр зэримыукIыжар. ГъэщIэгъуэнщ,ауэ Петр Езанэм и къуэ Алексей зэриукIыжам и гугъу ямыщIмэ нэхъ къащтэ.

 НаIуэу зэрыщытщи, Петр Голландием кхъухь щIыным зыщыхуигъэсэну щыкIуэкIэ езым и пIэкIэ къигъанэр Черкасскэхэ Михаилт. Абы езым и нэгъуэщI блыгущIэт гъунэгъум - Меньшиков Александр - дзыхь хуищIыртэкъым къэралыр IэщIилъхьэну. Абы щхьэусыгъуэ иIэт: иужьрейр къыщIэхуат Iэбжьанэ фIейуэ. Ар къызэрыхъуари зэкъым, ауэ сыт щыгъуи къыхэкIыжыфырт. Петр абы хуигъэгъурт нэгъуэщIым зэи хуимыгъэгъунур. Ар и щхьэм къеуэжащ.

Ищхъэрэ зауэм дзэзешэ Iэзэу зыкъыщигъэлъэгъуа иужь, а цIыхур пащтыхьым и ныбжьэгъу хъуат. Абы генерал-фельдмаршал цIэри фIащат, Урысейм и щIыналъэ Iэджэм щIышхуэ щиIэт, и унэ уардэм нэхъ зыкъизых Петербург дэттэкъым. ИтIани, мылъкукIэ зигъэнщIыртэкъым. Петр Езанэм иубэрэжьырт къыщIэхуа иужь, арщхьэкIэ укIкIэ и суд ящIэным зэрынэсу тезырыр щхьэщихырт.

Нэхъри къулей зищIынымкIэ Меншиковым дэIэпыкъурт езым хуэдэу дыгъуэгъуакIуэхэу Головнин Гаврилэрэ адмирал Апраксин Федоррэ. АрщхьэкIэ Петр афIэкIа хуэмыхьыж хъуащ. 1724 гъэм Меншиковым щхьэщахащ дзэ коллегием и унафэщI къулыкъумрэ Петербург и губернаторыныгъэмрэ. АдэкIэ къыпэплъэр гурыIуэгъуэт.

Къэхъуар пащтыхь гуащэ Екатеринэ и пщIэр зэрелъэхъшэхам епхауэ къыщIэкIынут. Дэнэ къикIат ар езыр?

Зыкъомрэ зэдэпсэуа иужь, императорымрэ абырэ нэчыхь зыщыхурагъэтхар 1712 гъэрт. Абы и пэкIэ и щхьэгъусар Евдокиет, адыгэпщ цIэрыIуэ Редадэ къытехъукIа Лопухинахэ япхъурт. 1698 гъэм Голландием къикIыжри, ар къулъшырыфым игъэкIуат къызыхэкIар ямыщIэу. Абы лъандэри и закъуэу псэурт. ЦIыхубз зэкIуж Екатеринэ пащтыхь гуащэ хъун ипIэкIэ Iэджэм къыщыщIидзат, ауэ тахътэм зыщигъэбыдэн хузэфIэкIат, щхьэгъусэ хуэхъуа залымыр къызэригъэдэIуэфым къыхэкIыу. Ар, дауи, хуейт а тIум зэдагъуэта быным пащтыхьыгъуэр лъысыну. Ауэ хабзэкIэ ар зыIэрыхьэн хуейр Евдокие къилъхуа Алексейт. Мис а щIалэр натIэрыуапIэ ящIат Меншиковымрэ Екатеринэрэ. Ахэр хуабжьу егугъуурэ ягъэIуащ Алексей Петр тридзу властыр иубыдыным хущIэкъуу. Псалъэмакъым гъуэгу игъуэтащ, лъабжьэ гуэр имыIами. А мащэм ихуащ пащтыхьыкъуэр. Алексей и щхьэр палъэу зэман дэкIа иужьщ императорым пэжыр къыщыгурыIуар, ауэ кIасэ хъуакIэт. Абы щыгъуэми, Екатеринэ хуигъуэта бын псори хъыджэбз цIыкIуу къыщIэкIащ, плIыр сабийуэ лIащ. Иджыри къэнат Аннэрэ Елизаветэрэ. Ауэ ахэр къыщалъхуар нэчыхь зыхурамыгъэтх щIыкIэт икIи бзылъхугъэт. Арати, Петр къэнащ тахътэр къызыхуигъэнэн имыIэу.

А псом ищIыIужкIэ Екатеринэ щIасэлI иIэу къыщIэкIащ. КъыщыщIынури гурыIуэгъуэт.

Ауэ хунэсакъым лъэныкъуэ иригъэзын: езыр сымаджэ хьэлъэ хъури лIащ. Дауи, ягъэщIэгъуащ лIы къарууфIэр икIи узыншэшхуэр пыхусыхум зэуэзэпсэу зэрилIыкIар. Шэч зыми хуащIакъым, ауэ уогупсыс: хэтыт а лIэныгъэм зи фейдэ хэлъыр? Дауи, Меншиков Александррэ Екатеринэ Езанэмрэщ.

Меншиковырщ иужьырейр императору зыгъэувар, ардыдэмкIи къэралыр зыIэщIилъхьащ. Пэжу, куэд яхьакъым: псалъэм и хьэтыркIэ, псори къызэтещащэри, 1727 гъэм фокIадэм и 8-м Меншиков Александр и мылъкури , къулыкъури, цIэхэри, дамыгъэхэри трахри, Сыбыр яхуащ, абыи щылIащ, уэ ар нэгъуэщI псалъэмакъщ. Дэ дызыхуейр Урысейм и цIыху пажэу къалъытэ Петр Езанэр езыр насыпыншэу зэрыщытар къэдгъэлъэгъуэнырщ.