Хуэдз (Фэдз, Къуэдз)

Мы цIэр зэрахьэ Адыгэ Республикэм и ипщэ-къухьэпIэ лъэныкъуэмкIэ ит къуажэми ар зыбгъэдэс къуршыпс уэр цIыкIуми.

Тхыдэдж-лъахэхутэхэм ящыщ гуэрхэм Хуэдз псалъэр зыхуахьыр Къуэдз (Къуэдзэ) унагъуэцIэр зезыхьэу Беслъэнейм иса уэркъ лIакъуэм зэреджэу щытарщ. Мыдрейхэм а псалъэм кърагъэкIыр къэбэрдей уэркъхэм язхэм трагъэIукIауэ щыта «къуэдзэ» фIэщыгъэрщ.

Хуэдз (Фэдз) зи фIэщыгъэ къуажэр Куэшхьэблэ километр 51-кIэ пэжыжьэщ, Мейкъуапэ пызыщIэ гъуэгум километр 70 и кIыхьагъщ.

Къуажэм и къэунэхукIэм ехьэлIауэ

Тхыдэджхэм я нэхъыбэм къызэралъытэмкIэ, ар унагъуэ-унагъуэкIэрэ «зэхэджа» щыхъуар 1848 гъэращ. Ауэ щыIэщ къуажэр I830 гъэм, уеблэмэ I85I илъэсым къэунэхуауэ жызыIэхэри.

АрщхьэкIэ, псори арэзы зытехъуэжыр аращи, мы жылэм и лъабжьэр зыгъэтIылъар XIX лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэхэм зи щхьэхуитыныгъэр зыхъумэжу Къэбэрдейм къиIэпхъукIауэ щыта адыгэхэрщ. Абы и щыхьэтщ Хуэдз къуажэр ноби зэрызэхэгуэшыкIа и Iыхьэхэм зэреджэхэр: Маргъущ хьэблэ, Жэныкъуей, Къудайнэт хьэблэ, КIыжьокъуей, Къанщауэ хьэблэ, Пшахъуэхэс хьэблэ жыхуиIэхэр.

Адыгэ Республикэм и Хуэдз, Лашэпсынэ, Куэшхьэблэ къуажэхэр къэбэрдей лIакъуэм къыхэкIауэ къэзылъытэхэм абыкIэ тегъэщIапIэ нэхъ ящIыр а къуажэхэм щыщхэр адыгэбзэм и къэбэрдей диалектымкIэ зэрыпсалъэрщ. АрщхьэкIэ, а жылэхэм щыпсэухэм «къэбэрдей» - кIэ щIеджэм и щхьэусыгъуэр нэхъ жыжьэ къыщожьэ.

Хуэдз къуажэм къыщыхъуа, лъахэхутэ, тхыдэдж гумызагъэ АфэщIагъуэ Iэмин дэфтэрхэм къахигъуэтэжахэр щызэхуихьэсыжа «История аула Ходзь» и тхылъышхуэм и 1 - 2-нэ напэкIуэцIхэм дыкъыщоджэ: «Къэбэрдейм щыщ лIыжь-фызыжьхэм я деж иджыри щызэхэпхынущ “лабэдэс къэбэрдей”, “къэбэрдей хьэжрэт” псалъэхэр. Дэфтэрхэм къызэрыхэщыжымкIэ, къебгъэрыкIуэн щIэзыдза урысей пащтыхьыдзэм зыщахъумэн папщIэ, къэбэрдей адыгэхэм я щIыналъэм ябгынэу къухьэпIэмкIэ кIуэтэн щыщIадзар Екатеринэ ЕтIуанэм и лъэхъэнэрщ».

1804 гъэм Къэбэрдейм зыкъиIэтат, Нартсанэ (Кисловодск) быдапIэр урысхэм яухуэн зэрыщIадзар ямыдэу. А зэпэщIэувэныгъэм къыхэкIыу, пащтыхьыдзэм къуажэ 80 игъэсащ. 1809 - 1810 илъэсхэри апхуэдэт. Щхьэусыгъуэ псоми я къежьапIэр Урысейм игъэува колоние хабзэрат. 1810 гъэм генерал Булгаков и сэлэтхэм къуажэ 200 ягъэсащ, Iэщышхуэу мин 20-м щIигъу ирахужьащ.

Зи гугъу тщIа тхьэмыщкIагъэхэр зращIылIахэм щагъэгъупщэжыну хущIэкъу фIэкIа умыщIэну, генералхэу Глазенапрэ Булгаковрэ жылагъуэ 280-рэ щIым щыщ ящIыжащ. I8I6 гъэм апхуэдэ бзаджэнэджагъэм пищащ генерал Ермоловым. Адыгэхэм къащыщIа гуауэр гъунапкъэншэт...

1804 - 1820-нэ гъэхэм екIуэкIа теуэхэм я Iэужьу, Къэбэрдейм имыкIыу мыхъуу, я щхьэ щыщIахьащ жылагъуэу 67-м дэсахэм. Ахэр здэIэпхъуа щIыналъэм (КIахэ адыгэхэр щыпсэуамкIэ) къыщыунэхуащ иужькIэ Хуэдз, Лашэпсынэ (Блашэпсынэ), Куэшхьэблэ къуажэхэр къызытехъукIыжахэри. АфэщIагъуэм зэрыжиIэмкIэ, мы жылищым щыщу япэр псэупIэ зыщIар Къэбэрдейм и Бабыгуей, Жаныкъуей, Къундетей, Маргъущей къуажэхэм дэсахэрщ. Лашэпсынэр псэупIэ хуэхъуащ Дэхъушыкъуейрэ Думэнейрэ дэкIахэм. Куэшхьэблэ къыщызэтеувыIахэр Анзорейрэ Къубатейрэ щыпсэуахэрщ. ИщхьэкIэ къызэрыщыхэдгъэщащи, «къэбэрдей хьэжрэтхэм» хэщIапIэ яхуэхъуар а къуажэхэм я закъуэтэкъым, атIэ кIахэ адыгэхэр зэрыса нэгъуэщI щIыпIэхэри зэщIалъысат.

Пащтыхьым и унафэр игъэзащIэкIэрэ, генерал Эммануэль «къэбэрдей хьэжрэтхэр» 1829 гъэм лъыкIпсыкI ищIащ: Лабэ псыхъуитIым я Iэгъуэблагъэр Iисраф ящIат, къуажэ 210-рэ ирахат, гъавэу, мэкъумылэу куэд дыдэ ягъэсат, Iэщ бжыгъэншэхэр ирахужьат.

ИужькIэ чэзур ялъысащ беслъэнейхэми. КъебгъэрыкIуэ къарум зэрыпэмылъэщынур къэзыщIа адыгэхэр Тыркум е Псыжь адрыщI тафэхэм Iэпхъуэу хуежьащ. 1862 гъэм кIэмыргуейхэр къагъэсэбырат, арщхьэкIэ къэбэрдей хьэжрэтхэр «иджыри къэнат».

АфэщIагъуэми зэрыжиIауэ, адыгэхэр Урысейм и жьауэми щIэувэфынут зэса бгыхэм щыпсэуну хуит ящIауэ щытыгъамэ.

«Ипэ ита илъэсхэм я гугъу дымыщIыххэми, Кавказ зауэм и кIэухыу къалъытэ 1859 - 1864 гъэхэри Хуэдз и Iэхэлъахэм хуабжьу жьэхэуащ», - щыжеIэ АфэщIагъуэм зи гугъу тщIа и тхылъым.

И къехыкIэкIэ уэрщ

Хуэдз псым узэрыдихьэх и кIуэкIэмрэ ар къэзыухъуреихь Iэгъуэблагъэм узэрызыIэпишэ и дахагъэмрэ нэгъуэщI щIыналъэхэм къикIахэр дэнэ къэна, езы щIыпIэрысхэри димыхьэхыныр Iэмал зимыIэщ.

Километр 88-рэ фIэкIа зимыкIыхьагъ псыр и къехыкIэкIэ уэрщ, куущэу щымытми. Абы къыхэкIыу, гъатхэ, бжьыхьэ лъэхъэнэхэу дунейр щыуэшхырилэм Хуэдз псым зыкъызэрызэкъуихыр хуабжьу шынагъуэущ.

ТхьэщIы Iуащхьэжь зэдекIуэкIым нэхъ зызыIэта и Iыхьэм (метр 2368-рэ и лъагагъщ) и джабэщIым къыщежьэ псы къуэпс зэхыхьэжахэм жьэдаха жьанэ Iузэвыр зи «гущапIэ» Хуэдз Лабэ псышхуэм нэсыху дэлъ гъуэгуанэм метр 1715-кIэ зыщрегъэлъэхъшэх.

Хуэдз япэщIыкIэ къуэкIыпIэмкIэ мажэ, иужьым ищхъэрэкIэ ирегъэзыхыж. ЗыщриIуэнтIэкIыр, Переправнэ станицэр къызэринэкIыу, мэзылъэ бгыхэми къафIэкIыу, Лабэ егъэщIылIа тIуащIэ бгъуфIэшхуэм къытелъэда иужькIэщ. ИкIи, гъэщIэгъуэныр аращи, а Iэхэлъахэм Хуэдз дэзыубыда и ныджэр Лабэ ейм фIыуэ щхьэщылъэгыкI пэтми, зэрыхуепIэщIэкI щымыIэу, сэтей бгъуфIэшхуэм километр 22-кIэ тIури щызэдожэх.

ИкIи, Хуэдз псыр а цIэ дыдэр зезыхьэ къуажэм блэжу, километр 1,7-рэ зи кIыхьагъ гъуэгуанэм ирижа иужькIэщ, алъандэрэ «зызыхуигъэщIэгъуа» псышхуэм щыхэзэрыхьыжыр. Мыдрейр, Лабэ, иджыри километри I80-кIэ ищхъэрэкIэ зыщреукъуэдиехри, КъухьэпIэ Кавказым псыуэ щыIэм я нэхъыбапIэр зэщIэзыкъуэж Псыжь (Кубань) холъэдэж.

КъухьэпIэ Кавказым щыпсэуа адыгэ лъэпкъхэм я гъунэгъуу XIX лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэм урысыдзэм къулыкъу щезыхьэкIа, этнограф, дипломат Люлье Леонтий (1805 - 1862 гъэхэм псэуащ) Хуэдз псым нэхъапэхэм зэреджэу къихутар «Хьэгъур» фIэщыгъэрщ.

Хуэдз къуажэм ищхьэкIэ щыIэ Кизинкэ (Къэзаншы) урыс къутырым пэгъунэгъу мэзылъэ къуакIэхэм куэду уащрохьэлIэ тхыдэ жыжьэм и щIэин телъыджэу къалъытэ испы унэхэм (дольменхэм). КъызэрахутамкIэ, абыхэм я бжыгъэр мы щIыпIэм 500-м щыноблагъэ.