КъыпцIэ дэлэн цIэрыIуэр

           Гъэм и зэман къэс и Iэнэ ухуэкIэ иIэжщ. Гъавэр щыIуахыж бжьыхьэм хуэдэу щIым къытекI пхъэщхьэмыщхьэхэмрэ хадэхэкIхэмрэ унэри унагъуэри щагъэгуфIэ къызэрытхуимыхуэм хуэдэу, узыншагъэрэ къэуаткIэ гъэнщIа а гъащIэ гъусэхэм яхуэфэщэн пщIэ яхуэтщIыжыфыркъым. Унагъуэ шхыным и пщIэр зэрыкIэрыхур ди щIыналъэми лъэпкъ хьэлми емыкIу, фейдэ щIагъуи къызыхэдмых Iуэхущ. 

          Экономикэм къыщыщIидзэр унагъуэм илъ зэгъэзэхуэкIэрщ. Зы тхьэкIумэмкIэ уодаIуэри: «Мыбы узыхуей щыбгъуэту ущыпсэуфынукъым».  Я щIыналъэм исыжмэ, зэманым къыкIэрыхуну, щIыпIэ жыжьэ кIуэмэ, ахъшэшхуэ къалэжьыфыну къащохъу нэхъыбэм. Мыдрей тхьэкIумэм апщIондэху къиIуэр сыт? «Ди хадэм мыIэрысэу (къыпцIэу, жызуму, кхъужьу, къинэмыщIу) икIуэдэжар зыхуэдизыр пхужыIэнкъым». Дяпэ псэуахэм ар хуэмыху хьэлу къалъытэрэ ягъэемыкIуу щытамэ, дэ ди лъэгум щIэлъыр ди жьэм зэрытхунэмыхьэсымкIэ зыдогъэщIагъуэ. «ТхузэфIокI, къыдощэхуф» жытIэу аращ а «зэзмыгъэзэхуэну сыхуитщ» къызэрыкI псалъэхэмкIэ. Гугъу ехьу унагъуэм кърахьа сомым берычэт щIэзыхыр сыт-тIэ, армырамэ? ЩIалэгъуалэри хамэхуэплъэ щIэхъуар унагъуэ ерыскъыуэ яIухуэр нэхъ мащIэ зэрыхъуар армырауэ пIэрэ? Къару зытекIуадэр къарурэ узыншагъэрэ пхуэхъун папщIэ, ар уи жьэм зэрыкIуэ лъэбакъуэ къэс хэплъыхьауэ щыбгъэтынырщ зэгъэзэхуэкIэ пэжым и лъабжьэр.

          ЩIым ептыр къыуетыж щыжаIа ди Хэкум хуэдэу гъавэм ущимыгъэбэлэрыгъ щIыпIэ куэд щыIэ къыщIэкIынкъым. ХадэхэкIхэмрэ пхъэщхьэмыщхьэхэмрэ куэд къахэпщIыкI зэрыхъум нэмыщI, интернетым къыдит IэмалымкIэ нэгъуэщI лъэпкъхэм къадекIуэкI ерыскъы бгъэдыхьэкIэри зэдгъэцIыхуну Iэмал диIэщ. Ар IэщIыб дымыщIмэ, нобэ куэд зыгъэтхьэусыхэ лы лейми абы къыдэкIуэ узыфэхэми игъащIэ лъандэм зэрыщытам хуэдэу, ди щIыналъэм къыпакIухьынт. Псом хуэмыдэу мы Iуэхур щыбогъэунэху хьэжыгъэм къыхащIыкI лэкъум-хьэлывэхэмрэ  дэлэнхэмрэ. 

         Нобэ зи гугъу тщIыну Баррос Марион и пщафIэ тхылъхэр къыдигъэкIын ипэкIэ, «Нью-Йорк таймс» газетым илъэс 15-кIэ щылэжьащ, пщэфIэным хухаха плIанэпэм ихуэну тхыгъэхэр игъэхьэзыру. Ауэ Америкэ псом цIэрыIуэ щызыщIар и ныбжьэгъум и гъусэу къыдигъэкIа, «ЕкIурэ тыншу» зыфIища и япэ пщафIэ тхылъырщ. Абыхэм иджыри тхылъ зыбгъупщI къакIэлъыкIуащ. Ди деж абы и цIэр къэзыхьэсар бзэ зыбжанэкIэ зэрадзэкIа «КъыпцIэ дэлэным» и пщэфIыкIэрщ.

         ЦIыхур дунейм зэрытетри къыпцIэм къыхащIыкIыфыр къыхащIыкI, ауэ Баррос Марион и цIэм ар епхауэ къыщIэнар дэлэным и пщэфIыкIэр «Нью-Йорк таймс» американ газетым илъэс зыбжанэкIэ къызэрытрадзарщ. Бжьыхьэр къызэрихьэу, щIэджыкIакIуэхэр лъаIуэрт: «КхъыIэ, нэгъабэ къытевдза къыпцIэ дэлэным и гъэжьэкIэр къытевдзэж». ЗэрыжаIэмкIэ, газетеджэхэм я лъэIукIэ ар бжьыхьэ къэс къытрадзэурэ ешри, редактор нэхъыщхьэр икIэм-икIэжым къэгубжьащ: «Мы къыпцIэ дэлэным и пщэфIыкIэр иужь дыдэ къытеддзэу аращи, е къифтхыкI, е малъхъэдисым тету евгъэщIи, фи щIыIалъэхэм кIэрывгъапщIэ».

         Дэри мурад тщIащ апхуэдиз цIыхум гурыхь ящыхъуа ерыскъым и щIыкIэр фэдгъэщIэну. Дэлэн жытIэ щхьэкIэ, ипэжыпIэкIэ мыр «пирог», уеблэмэ «торт» жыхуаIэ хьэжыгъэхэкIхэм я лIэужьыгъуэщ. Пщагъэ халъхьэу ягъэтэджыркъым, тхъуцIынэмрэ фошыгъумрэ джэдыкIэ удакIэ зэкIэрашхэжу аращ, тхьэвыр хьэжыгъэ куэд зыхэмылъ хъудыр Iуву аркъудейщ. Дэлэныр гуакIуэ ещI абы дэплъхьэмрэ езы тхьэвымрэ зэхуэдиз хуэдэу зэрыщытым, псынщIэу хьэзыр зэрыхъум, егъэлеяуэ зэрыIэфIым. КъыпцIэм и пIэкIэ мыбы сыт хуэдэ пхъэщхьэмыщхьэри хэплъхьэ хъунущ, езы   къыпцIэм и дэтхэнэ лIэужьыгъуэри йозэгъ. КъызэрыгуэкI инагъ зиIэм хуэдэмэ, къыпцIэ 12 ехь, купкъыр къипхрэ тIууэ зэгуэпчмэ, 24-рэ хъун хуэдэу. «Анжелинэ» лIэужьыгъуэм хуэдэу инмэ, 6 – 7 ирикъунущ. Хуейм ар IыхьиплI ирещIыкI. ТIум щыгъуэми зэрыхэплъхьэнур и пкъыр къихарэ зэгуэчауэщ.   

        ТхъуцIынэмрэ (грамми 110-рэ) фошыгъумрэ (грамм 200) фIыуэ зэхыбогъэзэрыхь, джэдыкIитI хыбокъутэри, фIыуэ зэIыбощIэ. Зэраудэ Iэмэпсымэ уиIэмэ, нэхъыфIыжщ. Щхьэхуэу хьэжыгъэ (грамми 150-рэ), зыгъэбатэ (разрыхитель) шей бжэмышх, шыгъу Iэпэтез зэхыболъхьэри, ипэкIэ зэхэпщIа хъудыр пIащIэр (тхъуцIынэ, джэдыкIэ, фошыгъу) абы хыболъхьэж. Аргуэру фIыуэ зэIыбощIэ е боудэ. Тхьэвыр быдэ хъун хуейкъым. Зэрыбгъэжьэну тебэм тхъуцIынэ щыпхуэу хьэжыгъэ тIэкIу ибгъэщащэми хъунущ, е кIэрезымыгъасхьэ тхылъымпIэ иплъхьэу, дагъэ тIэкIу щыпхуэми, тыншу къыбохыж. Зэрыпх хъу, «бгырыпх зыщIэлъ» тебэм хуэдэкIэ бгъажьэмэ, нэхъыфIыжщ.  Зэрыбгъэжьэну тебэр хьэзыр хъуа нэужь, тхьэвыр абы бжэмышхкIэ иболъхьэри, тыболъащIэ. И захуагъэм уемылIалIэми ягъэ кIынукъым - жьэху езым зиузэхужынущ. ИтIанэ тхьэв щIыIум тIууэ зэгуэча къыпцIэхэр уемыгуэуащэурэ хыбогъэтIысхьэ.  Шхыныгъуэ псоми щэху гуэр хэлъщ. Мыбы апхуэдэ щэхуу тIу иIэщ. Зыр - тхьэвым хэбгъэтIысхьа къыпцIэм фошыгъурэ ташынрэ (корицэ) зэрытепкIутэрщ. Фошыгъу бжэмышхышхуитI къэс зы ташын шей бжэмышх хуэзэу зэхэпщIэрэ, хьэкум ибгъэувэн ипэкIэ абы щыщ фIыуэ зэлъэIэсу тепкIутэмэ, адрей щIыгъуэхэм мащIэ-куэдыр зэрыпфIэфIу зэбгъэзэхуэжынщ. ЕтIуанэу: къыпцIэхэм я фэр егъэзыхауэ, и кур къыдэгъэзеяуэ хэбгъэтIысхьэмэ, зы дэлэн лIэужьыгъуэ мэхъу. И фэр къыдэбгъэзейрэ и кур епIубэхмэ, къыщIэж псыр тхьэвым макIуэри, ари мащIэу мыдрейм къыщхьэщокI. Щхьэж зэрыфIэфIщ. Хьэзыр зэрыхъуар сенычыпэ хэпIуам тхьэв къызэрыкIэрымыпщIэмкIэ къыбощIэ. Къипхыжа нэужь, фошыгъу хьэжа тепкIутэмэ, IэфIымрэ дахэмрэ зэпеуэу гуакIуэ хъунущ, ауэ фошыгъукIэ иумыгъэлеиныр губзыгъагъэщ.         

         Баррос Марион ерыскъым и IэфIымрэ и зэгъымрэ хэзыщIыкI пщафIэхэм язу къалъытэ. Псалъэм папщIэ, мы зи пщэфIыкIэ къэтхь къыпцIэ дэлэныр хуэнщIей зыхэлъ хьэжыгъэ гъуабжэкIэ пщIыми хъууэ жеIэ. И тхылъ псоми цIыхум хуэщхьэпэ е зи зэран къекIхэм я гугъу щещI. И IэбэкIэмрэ и тхэкIэмрэ гунэсу щIыщытыр цIыхубзыр бзэм зэрыхуеджарщ, «Уэлсли колледж» еджапIэр «инджылыз литературэ» IэщIагъэмкIэ къиухащ. Лэжьэн зэрыщIидзар пщэфIэным хуезыгъасэ егъэджакIуэущ.  I974 гъэм цIыхубзым «Журналист пщафIэхэм я зэгухьэныгъэ» къызэригъэпэщауэ щытащ, газетхэмрэ журналхэмрэ къытрадзэ пщэфIыкIэ Iэмалхэр зэтрагъэхуэн папщIэ. Клетчаткэ куэду зыхэлъ щIакхъуэхэкIхэр хэIущIыIу зэрищIам щхьэкIэ, къэрал саугъэт къратауэ щытащ.                                          

ЧЭРИМ Марианнэ.