И тхыгъэхэр лъэп­къым и дыщэ чысэм илъу къэнащ

         Ди лъэпкъ щэнхабзэм и тхыдэм цIыхубэ творчествэр къыхэпхыжмэ, ямылейуэ куэд къанэркъым, жыжьэ дыди кIуэцIрыкI хуэдэ­къым. КъыщIэмынэр зыщ – тхыбзэм и тхыдэр зэкIэ зэрымылIэщIыгъуэрыбжэращ. ИтIанэми, а куу дыдэу къыпфIэмыщIын тхыдэми уи гур хэзыгъэхъуэн Iэджи хэлъщ. Апхуэдэхэм ящыщ зыщ Шортэн Аскэрбий и гъащIэмрэ и IуэхущIафэхэмрэ. Нэхъыбэм ар зэрацIыхур «Бгырысхэр» романращ. Пэжщ, нобэ роман зытхрэ зытхауэ Iэджи диIэщи, япэ итам и лIыгъэр къыдгурыIуащэркъым. Ауэ а лIы гъэщIэгъуэ­ным, нобэ тIэкIу тIэщIэгъупщыкI хъуами, и цIэр къыщраIуэм деж, ухуэтэджыну зыхуэфащэщ.

Псом япэу, къыжыIэн хуейщ, и дуней тетыкIэкIэ ар зэбгъэщхьыныр умыщIэн хуэдизу лIы хьэлэмэту зэрыщытар. Пса­лъэм щхьэкIэ, мыпхуэдэ къэ­хъу­гъэ абы и гъащIэм хэтащ. 1935 гъэм, Аскэрбий ядэIэ­пыкъуурэ къыхащыпыкIауэ, Мэзкуу ягъэкIуат япэ къэбэрдей профессионал артист хъун хуей гупыр. Езы дыдэри якIэлъы­кIуащ абы – драмэ театрым и режиссеру еджэн мурад иIэу. АрщхьэкIэ, илъэситI нэхъыбэ емыджауэ, къалащхьэм зыщи­Iэжьакъым: «талантым зыщра­гъэузэщIыр еджэщыракъым», жиIэри Налшык къэкIуэжащ. Ди деж щIалэгъуалэ гуп щызэхуешэсри, модрейхэр Мэзкуу ще­джэху, езым театрыщIэ къы­зэIуех. «Нэмыджыса» режиссерым спектакль дэгъуэхэр игъэувауэ щытащ. Абы къигъуэту театрым иришэлIахэм яхэтащ иужькIэ Къэбэрдей-Балъкъэрми Урысейми щIыхь зиIэ я артист, цIыхубэ артист цIэ лъапIэ­хэр зыхуагъэфэща, ди театрым и цIэр фIыкIэ жыжьэ зыгъэIуа зыбжанэ. А зэман дыдэм Аскэрбий езыми пьесэ етх. Абы и «Батыр и къуажэр» апхуэдизкIэ театракIуэхэм ягу ирихьати, зэ ягъэуващ, жиIэу къимыгъанэу, Аскэрбий ар етIуанэуи, ещанэуи зэрегъэзэхуэжри, икIэм-икIэжым ди лъэпкъ драматургием и фIыпIэхэм ящыщ зы хъуным негъэс.

Нэхъыбэм зэрацIыхущи, Аскэрбий тхакIуэ хьэлэмэтщ икIи ищхьэкIэ жыхуэтIа романым и закъуэкъым абы итхар. Шортэн-тхакIуэм и къалэмыпэм къы­щIэкIащ повестхэр, рассказхэр, очеркхэр, критикэ тхы­гъэхэр. Абыхэм ящыщ зыкъомыр зэманым щIилъэсыкIауэ къытфIэщIми, ноби ахэр бзэм и шэрыуагъым, образ телъы­джэ гъэлъэгъуэным, сюжет зэгъэпэщыкIэмкIэ щапхъэ хъунущ. Аскэрбий дунейм ехыжа нэужь, абы и литературэ щIэи­ныр къэзыпщытэж комиссэр сэ згъэ­лэжьэну къысхуагъэ­фэ­щауэ щытащ. Махуэ хэхакIэ и унэм дыкIуэурэ, Нало Зауррэ сэрэ, езы Данитки ди гъусэжу, зэхэддзащ тхакIуэм и Iэужьхэр. Мис абы щыгъуэ сызыIущIахэм ящыщщ и романышхуэ-тетралогием хузэригъэпэщауэ щыта материалхэр. Романым ауэ сытми кIуэцIрыплъа дэтхэнэми ещIэ абы персонажу пщIы бжыгъэ зыбжанэ зэрыхэтыр. АтIэ, сэ згъэщIэгъуаращи, абыхэм ящыщ дэтхэнэ зыми хузэхилъхьауэ «справкэ» зырыз тхакIуэм и архивым къыхэкIы­жащ. А «справкэм» зэхэгъэ­щхьэ­хукIауэ итт зи гугъу ищIым и IуэхущIафэри, и теплъэри, и хьэл-щэнри, и гъащIэ гъуэгури – зыщыщу къызыхэкIам, къыщалъхуа зэманымрэ щIыпIэмрэ я деж къыщегъэжьауэ щылIэ­жам щыщIитIыкIыжу. Языныкъуэхэм деж сурэтри и гъусэжт. Апхуэдэу егугъуу, дэтхэнэ персонажри, дэтхэнэ эпизод нэхъ мыхьэнэншэу къыпфIэ­щIынри гъэщыпкъауэрэ къызэригъэнахуэм кърикIуащ япэ адыгэ тхыдэ романыр лъэпкъ литературэм, союзпсо литературэм и зы дахапIэ хъуныр.

Шортэн Аскэрбий и Iэдакъэ­щIэкI нэхъ уардэхэм ящыщщ и пьесэхэр. Нобэми ди адыгэ театрым къытригъэзэжурэ егъэ­лъагъуэ абы и «Яшэмрэ къэзышэхэмрэ», «Мурат», нэгъуэщI­хэми къытращIыкIа спектаклхэр.

ТхакIуэу, драматургыу зэрыщытам нэхърэ ди тхыдэм дежкIэ зыкIи нэхъ мащIэкъым Шортэным щIэныгъэм хищIы­хьари. Сэ фIыуэ къызэхъу­лIахэм ящыщ зыуэ къызолъытэ абы хуэдэр зи къру пашэу, КъардэнгъущI Зырамыку, Нало Заур, Теппеев Алим сымэ зи шу гъусэу щыта гупым зэгуэр сыхэхутауэ зэрыщытар. Хэку зауэшхуэр иухагъащIэу Аскэрбий, орденыбгъэ хъужауэ къигъэзэжри, япэ дыдэу ищIахэм ящыщ зыщ ЩIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым IуэрыIуатэ зэхуэзыхьэ­сын гуп къыщызэригъэпэщу зэрыришэжьар. А гупым хэтахэм зы хьэлъэзешэ маршынэжь, абы хьэлъэрэ-хьэлъэу зы магнитофон иту, ари «движок» жыхуаIэ генератор цIыкIукIэ лажьэу, ежьэхэщ аби Мэздэгу губгъуэхэмрэ тенджыз ФIы­цIэмрэ я зэхуакум адыгэ щы­псэу къамыгъанэу зэхакIухьащ. Уэшх къешхмэ, къатешхэрт, дыгъэр жьэражьэу къатепсэрт, щIыIэ хъуми, къуэдзапIэншэт, ауэ лъэпкъым и гупсэу Iуэры­Iуатэр зэхуахьэсырт. Абы щы­гъуэ лIы Iущым и гъусахэм ирикъун щIэныгъи яIакъым, щыуагъэ яIэщIэщIэуи щытащ. Ауэ нобэкIэ ди Iэрытх архивым хэлъым и нэхъыбэр а лъэхъэнэхэращ щатхыжар. Абдежми Шортэн Аскэрбий жыжьаплъэу къыщIэкIащ. Япэ щIыкIэ абы и гупыр хуиунэтIащ нарт хъыбархэмрэ пшыналъэхэмрэ нэхъыбэу тхыжыным. КърикIуар I95I гъэм къыдэкIа тхылъ дахэшхуэ­ращ. Пэжщ, а тхылъым дэплъа­гъунущ нобэрей щIэныгъэм и хабзэм темыт Iэджи. ИтIанэми, и зэманым дежкIэ ар адыгэ лъэпкъыр къэзыгъэбжьыфIэн къэхъугъэу щытащ. Абы къы­кIэлъыкIуэу, Шортэным къалэну зыхуигъэуващ Къэзанокъуэ Жэбагъы и хъыбархэр тхыжын хуейуэ. Абыи зыфI кърикIуащ: тхылъеджэхэм къаIэрыхьащ ­иджыри къэс я пщIыхьэпIэм къыхэмыхуауэ лъэпкъым и фIы­гъуэ: Жэбагъы теухуа хъыбархэр щызэхуэхьэса тхылъ цIыкIу. АдэкIэ а тхылъым кърикIуащ адыгэлI щэджащэм теухуа тхыгъэ къэрал псом щылъапIэ энциклопедие зыбжанэм зэрыратхар – япэ адыгэ философ икIи политикэ Iуэху­зехьэ цIэрыIуэ, жиIэу. Дэ дыщызэдэлэжьа зэманым абы итхащ тхылъитIу къыдэкIыжа лэжьы­гъэшхуэ, адыгэхэм муслъымэн диныр къащтэным и пэкIэ яхэлъа фIэщхъуныгъэхэм ятеу­хуауэ. Ар лъэпкъ тхыдэр къэпщытэным дежкIэ куэду хэлъ­хьэ­ныгъэфIт, нобэми щIэныгъэ­ры­лажьэхэр абы ирогъуазэ, нэхъ тхыгъэ пэжхэм щыщу ялъытэу. Абы и тхыгъэхэр лъэп­къым и дыщэ чысэм илъу къэнащ, езым и теплъэмрэ и щэнымрэ сыт щыгъуи узыщIэхъуэ­псын лъагапIэщ.

 Гъут Iэдэм.