Тхыдэ

Мэш щIэным, Iэщ гъэхъуным мыхьэнэшхуэ ирату ижь-ижьыж лъандэрэ адыгэхэр къогъуэгурыкIуэ. Мылъку нэхъыщхьэу яIари абыхэм къыпах хъерырщ. Апхуэдэу пхъэщхьэмыщхьэ зехьэнми, хадэхэкIхэр щIэнми, бжьэ гъэхъунми гулъытэшхуэ хуащIырт. 
ЩIэныгъэлIхэм къызэралъытэмкIэ, а IэнатIэхэр пыухыкIауэ ди деж зэрыщызэтеувэрэ илъэс миниплIрэ щитхум щIегъу. Абы и щыхьэтщ адыгэхэм я лIакъуэхэр щыпсэуа, ноби щыпсэу щIыналъэхэм щрагъэкIуэкIа археологие къэхутэныгъэхэр. 

(1502-1571 гъгъ.)

Тхыдэм зэпымыууэ зэIумыбзыныгъэ куэдым дрешалIэ. Абыхэм ящыщщ 1920-1930 гъэхэм совет театрым и вагъуэу щыта Райх Зинаидэ и кIуэдыкIар.
А цIыхубзыр я лъагъуныгъэу щытащ усакIуэшхуэ Есенин Сергейрэ а зэманым цIэрыIуагъэкIэ абы къыкIэрымыхуа театр режиссер Мейерхольд Вселоводрэ. Япэм илъэси 4-кIэ дэпсэуа иужь, ар иужьрейм дэкIуэри, 1939 гъэр къэсыху и гъащIэр насыпыфIэу ирихьэкIащ. Ауэ псори зэуэ къэкъутэжащ: и щхьэгъусэр «цIыхубэм и бийуэ къыщIидзри, мыгувэу яукIащ. Езыр абы зы мазэ къудейкIэ кIэлъыпсэуауэ аращ.

Адыгэ ныпыр къыздикIар къэпщIэн щхьэкIэ, инджылыз зыплъыхьакIуэ Спенсер Эдмунд «Шэрджэс щIыналъэм сызэрыкIуар» зыфIища и тхыгъэм ухэплъэн  хуейщ.

              1838    гъэм    университетыр    къиуха     нэужь,     Къуэдзокъуэ   Дмитрий   Мэзкуу   дэт   уголовнэ    судым   и   палатэм   уват.  Абы     къыхэщт     имыIэу        мэзкуудэс      къулыкъущIэм     и     гъащIэ   тынш ирихьэкIыфынут,  ауэ  и натIэ хъуар нэгъуэщIщ.

               1839  гъэм   бадзэуэгъуэм  и   кIэм  Къуэдзокъуэр  Кавказ  Ищхъэрэм къоIэпхъуэжри,   и  къэбэрдей  благъэхэр  къегъуэтыж. Ар щIэхъуэпсырт  цIыхубэ  лэжьакIуэу,  лъэпкъ   узэщIакIуэу,  бэ   къыщхьэщыжакIуэу  псэуну.   

Ди бзэкIэ газет къыдэгъэкIыным иужь ихьа, а гупсысэр зигу къэкIа цIыхухэм, дауи, фIыщIэ яхуэфащэщ. 

Тхыдэ напэкIуэцIхэм къыхэщыж гузэвэгъуэхэм ящыщщ Богдановкэ къуажэм къыщыхъуар. А жылэр Мэздэгу пэжыжьэкъым, Ставрополь крайм и Степновскэ районым щыщщ. Журтхэращ зауэм ипэкIэ абы нэхъыбэу дэсар. 
I942 гъэм а къуажэм къыщыхъуа гузэвэгъуэм къелахэм ящыщ зыщ Призовэ Алисэ. Илъэс I5-м итт ар абы щыгъуэм. Пщащэр ажалым къезыгъэла урыс фызыжьыр хэтми къахуэщIакъым. Призовэ Алисэ и закъуэщ I964 гъэм Шифер Федор и хьэкумыр щащIэм, ар зэрагъэкъуаншэмкIэ щыхьэту судым хэтар. Федори Богдановкэ къуажэм щыщт. Абы фашист комендантым бзэгу хуихьащ: «Къуажэм дэсым я нэхъыбэр журтщ», - жиIэри. 

Зиххэр адыгэ лъэпкъ нэхъыжь дыдэхэм ящыщщ. Ахэр ди эрэм ипэкIэ I лIэщIыгъуэмрэ ди эрэм и V лIэщIыгъуэмрэ Кавказ Ищхъэрэ-КъухьэпIэ лъэныкъуэм щыпсэуащ. Ауэ языныкъуэ еджагъэшхуэхэм зэратхыжымкIэ, VI лIэщIыгъуэм псэуа зиххэм тенджыз ФIыцIэм и Iуфэм щIыналъэшхуи щаIыгъащ.

***

 СССР-р лъэщыр лъэлъэжа иужь, абы хэта союз республикэ I5-ри щхьэхуэ хъуащ. Абы кърикIуар дэ долъагъу:къэрал зыбжанэм я щхьэр яхуогъэпсэуж, адрейхэр къулейсызщ, къаугъэрэ бэлыхьрэ хэкIыркъым. Аращи, укъыхэкI къудейкIэ Iуэхур зэфIэкIыркъым, ипэкIэ плъэн хуейщ.

Ивашко Владимир цIэрыIуэу щытакъым, куэдми яцIыхуркъым. Ауэ Горбачев Михаил и къулыкъум текIа иужь аращ КПСС-м и ЦК-м и Секретарь нэхъыщхьэм и къалэнхэр зыгъэзэщIар икIи тхыдэм и зыгъэзэкIэр нэгъуэщIу щытамэ, СССР-м и Iэтащхьэ хъункIэ зэхуэIуа щыIэтэкъым.