Хэку заушхуэм дэ мыIейуэ дыщыгъуазэщ, ауэ абы и пэ къихуэу1939-1940 гъэхэм екIуэкIа Совет-фин зауэм (ди адэхэмрэ адэшхуэхэмрэ «фин зауэжь» жыхуаIам е усакIуэ Твардовский Александр «цIэрыIуэ мыхъуа зауэ» шэрыуэу зыфIищам) хэтщIыкIыр мащIэщ. Абы щыгъуэми, ар щытащ ди цIыху минипщIхэр зыхэкIуэда лъыгъажэу. Ди къэралми щIагъуэу зыкъыщигъэлъэгъуакъым. Уеблэмэ, тхыдэджхэм къалъытэ Гитлер СССР-м къытеуэну тезыгъэгушхуар арауэ.

Сэхьиб-Джэрий тепщэгъуэр щиIыгъа лъэхъэнэм Кърымым Урысеймрэ адыгэхэмрэ я бийуэ lyэху куэд илэжьащ. I539 гъэм и ныкъыгъэ-мэкъуауэгъуэ мазэхэм кърымхэр, мин 40-м щIигъуу, тырку зауэлIхэр я гъусэу, ПсыжькIэ къыкIуэцIрыкIыурэ, Тэман къыщыщIэдзауэ Тхьэб бгым екIуалIэрэ Iуащхьэмахуэ и бгъумкIэ екIуэкIыжу, езэуащ жанейхэм, кIэмыргуейхэм, беслъэнейхэм, Къэбэрдейми къэсащ мызэ-мытIэу. А экспедицэр къызэригъэпэщат Сэлмэн I сулътIаным. Абы адыгэхэм я щIыналъэр иубыду Дагъыстанымрэ Кавказ Ищхъэрэмрэ зэпрыкIыбжэ ищIыну арат, кърымыдзэр хуиту хъунщIэу абыхэм иригъэтыну.

Темрыкъуэ 

Инжыдж бжьэпэ (Шэрджэсым), Хьэбэз къуажэм пэмыжыжьэу, пасэрей чэщанэжь тетщ. Iэдииху и чэщанэкIэ йоджэ абы, хъыбар хьэлэмэти къыдогъуэгурыкIуэ. Хъыбарым жиIэмрэ чэщанэм и тхыдэмрэ зэтехуэркъым. IуэрыIуатэм и Iуэхур щхьэхуэщ, чэщанэм и пэжыпIэр нэгъуэщIщ: ар езыгъэщIар Къэбэрдейм и тхыдэм щыцIэрыIуэ ХьэтIохъущокъуэ Темрыкъуэщ – ХьэтIохъущокъуэ Исмел (Исмел ПсыгъуэкIэ) зэджэм и адэрщ.

2019 гъэм Куинджи Архип и «Ай-Петри. Крым» сурэтыр ядыгъуауэ щытащ. Музейм зыщызыплъыхьхэм ящыщ лIы гуэрым ар блыным къыфIихри, щIэкIыжащ. Куэдым дыгъуакIуэм и хьэлыр ирагъэпщащ «Старики-разбойники» совет фильмым хэт лIыхъужьхэм. Абыхэм сурэтыр щадыгъум, реставрацэ ирагъэщIыну яхьу жаIат. Куинджы и сурэтыр щадыгъуми, абы гу щIылъамытар музейм и лэжьакIуэ ягугъати аращ, ар блыным къыщыфIихым. ДыгъакIуэр щIэх дыдэу къаубыдащ: абы видео тезых камерэхэм защигъэпщкIуатэкъым, мерседес хужь зэритIысхьари ялъэгъуат.

(1586 – 1651)

Къэбэрдей пщышхуэ идар Темрыкъуэ и пхъуищым нэмыщI, къуитху иIащ – Думэныкъуэ, Мамсырыкъуэ, Бибэрыкъуэ (Белгъэрыкъуэ),  МатIэ (Мазлэ), СулътIан сымэ. Зэшхэм я нэхъ цIэрыIуэр, дауи, Мамсырыкъуэщ: Урысейми Къэбэрдейми я тхыдэм щыгъунэжщ абы и хъыбархэр. Мамсырыкъуэ (урыс щIэныгъэлIхэм зэратхымкIэ, Мамстрюк) лIыгъэшхуэ зыхэлъа, Къэбэрдеймрэ Урысеймрэ нэхъри благъэ зэхуэхъуным хэлIыфIыхьа дзэпщ, лIыщхьэ цIэрыIуэщ, и адэм зытригъэхьа гъуэгум тетащ, и гъащIэр иухыху.

Мы дунеижьыр къызэрыунэхурэ лъэпкъхэри къэралхэри токI- къытохьэ. Лъэщыгъуэр зейхэр зэманым ирегъэкIуэтэкIри, я лъэгу щIэтахэм тетыгъуэр яIэщIегъэхьэ. АрщхьэкIэ зы лъэхъэнэкIэщ-итIанэ чэзур адрейхэм къалъос.

Куэдыр щыгъуазэу къыщIэкIынукъым зэгуэр узэIэбэкIыжмэ, уеблэмэ тенджыз хъунщIакIуэхэм я (пиратхэм) къэралхэр зэрыщыIам. Мис ар телъыджэщ.

         Кавказ зауэм и зэманым адыгэхэм я деж къэкIуэрейуэ щытащ Европэм къикIа дипломат, чэнджэщэгъу, тIасхъэщIэх куэд. Абыхэм ящыщщ Спенсер Эдмонди. Ар Шэрджэсым къэкIуауэ щытащ I830 гъэм. Спенсер и нэгу щIэкIащ адыгэхэм я хэкум и хуитыныгъэм папщIэ ирагъэкIуэкI бэнэныгъэ гуащIэр, щыгъуазэ зыхуищIащ абыхэм я хабзэхэм, я псэукIэм, я зэуэкIэм, яIущIащ шэрджэс дзэпщхэм, зауэлIхэм. А псор «Шэрджэсым сызэрыкIуар» тхылъым щитхыжащ Спенсер. Фи пащхьэ идолъхьэ абы и тхылъым щыщ пычыгъуэ.

Иужьрей адыгэ (къэбэрдей) дзэпщхэм ящыщщ ХьэтIохъущокъуэ Мыхьэмэт Iэшэ, хэкум и хуитыныгъэм щIэзэу лIыхъужьхэм гъуазэрэ шупашэрэ яхуэхъуурэ, зэрыпхъуакIуэхэм куэдрэ ебгъэрыкIуащ.

Зауэ нэужь лъэхъэнэм гъащIэм и лъэныкъуэ псомкIи республикэм жыджэру зиужьащ. ПIалъэ кIэщIым къриубыдэу мэкъумэшхэкIыу кърахьэлIэр 1941 гъэм къалэжьу щытам щIигъуащ, промышленностым зэхъуэкIыныгъэфIхэр къыщыхъуащ.

БлэкIар и гъуазэрэ къэкIуэнур и плъапIэу псэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэм я къулеигъэ нэхъыщхьэр илъэсищэ гъуэгуанэ къызэзынэкIа и хэку дахэрщ. ИIэ фIыр игъэбагъуэрэ зыхуэныкъуэр зэригъэпэщу зы лIэщIыгъуэкIэ къэгъуэгурыкIуа республикэм тхыдэ къулей икIи гъэщIэгъуэн иIэщ. ЛъэхъэнэкIэ зэпыбудми, илъэс бжыгъэкIэ къэппщытэжми, фIым хуэмыпабгъэу, зыужьыныгъэм и лъагъуэм темыту зы махуи къыхуихуакъым. Пэжщ, куэд ягъэващ ди япэ итахэм, лъэпощхьэпо мымащIи къызэранэкIащ, иджы псэу дэри ди нэгу щIэкIа теплъэгъуэ шынагъуэхэр ди зэманым къыщыхъуащ.