Тхыдэ

Бзэм и тхыдэр джын зэрыщIадзэ лъандэрэ щIэныгъэлIхэм гулъытэшхуэ къыхуащI кавказыбзэхэм. Абы и щхьэусыгъуэр, нэмыцэ щIэныгъэлI Адольф Дирр зэрыжиIащи, къызыхэкIыр бзэ бын абрагъуэхэу индоевропей, семит-хамит, угро-финн жыхуаIэхэм я кум зэрыхуэзэр аращ.

Лондон, щIэныгъэ дэфтэрхэр щахъумэ и архивым щIэлъщ пащтыхь Аннэ и быдапIэм щыIа механик Милль Генри 1714 гъэм иратауэ щыта патент тхылъ гъэщIэгъуэн. Абы итщ хьэрфхэр зэкIэлъхьэужьу зытх Iэмэпсымэм и лэжьэкIэр. Къигупсыса зэрытхэ машинэм и щапхъэрэ и чертёжхэмрэ пащтыхь быдапIэм щагъэунэхуну утыку къищIауэ щытащ Милль.

1616 гъэм шыщхьэуIум и 6-м тэрч дзэпщ П. Ф. Приклонскэм Посольскэ приказым итхащ кърым хъаныр Кавказ ИщхъэрэмкIэ кIуэцIрыкIыу Закавказьем поход кIуэнкIэ хъуну зызэригъэхьэзырымрэ Тэрч гарнизоныр хъаным пэувын папщIэ, хуэмыщIауэ зэрыщытымрэ.

Бэрбэч ХьэтIутIэ и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым хуитыныгъэхэмкIэ, экономикэмрэ финанс IуэхухэмкIэ и институтым щеджэ Тембот Элинэ иджыблагъэ УФ-м ЮстицэмкIэ и министерствэм КъБР-м щиIэ и къулыкъущIапIэм къыхилъхьа жэрдэмыи ипкъ иткIэ екIуэкIа зэхьэзэхуэм щытекIуащ.

Адыгэм махъсымэр ижь-ижьыж лъандэрэ егъавэ. Ар хьэщIэ лъапIэхэм хуаIэт, хьэгъуэлIыгъуэр, гуфIэгъуэ дауэдапщэхэр зэрагъэбжьы­фIэ фадэ лIэужьыгъуэщ. 

Къэбэрдей ӀуэрыӀуатэм щымащӀэкъым Шужьей теухуа хъыбархэр, Нэгумэ Шорэ и «Тхыдэми» къыхощ ар. Абы зэритхымкӀэ, «Къэбэрдейм япэм яӀа мамыр псэукӀэр ХьэтӀохъущыкъуэпщым зэфӀигъэувэжащ».

Шэч хэлъкъым пщы ХьэтӀохъущыкъуэ къэбэрдейхэм хуэфащэ пщӀэ хуащӀу зэрыщытам. Абы къыхэкӀкӀэ къызолъытэ ар хэӀэтыкӀауэ Къэбэрдейм я тхыдэм, псом хуэмыдэу и ӀуэрыӀуатэм къызэрыхэщыр.

Илъэсищэм щIигъукIэ екIуэкIа Кавказ зауэм кIэ щигъуэтар убых щIыналъэрщ - 1864 гъэм накъыгъэ мазэм и 21-м. Абы иужькIэ убыххэр Тыркум Iэпхъуащ, унагъуэ зыбгъупщI нэхъыбэ къинакъым ахэр игъащIэ лъандэрэ зэрыса я хэкум. Хы Iуфэм къыщыщIэдзауэ бгыщхьэм нэс Сочэ, Мзымтэ, Хостэ псыхъуэхэм дэсащ убыххэр - абхъазхэмрэ шапсыгъхэмрэ я зэхуаку. ЩIэныгъэлIхэм я нэхъыбэм зэралъытэмкIэ, убыххэр мин 90 хуэдиз хъууэ щытащ - Кавказ зауэм и ужькIэ мин 70 Iэпхъуащ Тыркум, зауэм хэкIуэдам я бжыгъэм и гугъу умыщIми.

ЩэкIуэгъуэ нэужьым зэхэзекIуэ Iуэхур зэпагъэурт - губгъуэ нэщIхэм, гъуэгу цIыхуншэхэм жьапщэмрэ щIыIэмрэ тепщэ щыхъурт. Адрей лъэпкъхэм я зэхуэсхэри я псэукIэм, я лэжьыгъэм епхауэ щытт. Апхуэдэу, щIым телэжьыхь таджикхэм ялIхэм зэхуэсу щыщIадзэр гъавэр Iуахыжа нэужьт. ИтIанэ щIымахуэ псом, гъатхэр къэсу вэн-сэным щIадзэху зэхэкIыртэкъым.

Зи Iуэхухэр пэжым хуэгъэпсауэ псэуа, гурэ псэкIэ лъэпкъым хуэлэжьа Сосналы СулътIан ди лIыхъужьщ. 1942 гъэм мэлыжьыхьым и 23-м Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м хыхьэу щыта Винограднэ къуажэм дунейм къыщытехьащ лъэпкъым и псэукIэм, тхыдэщIэм зи псалъэ, зи IуэхущIафэ, зи лIыхъужьыгъэ хэзылъхьа лIы хахуэр. Захуагъэм, псэ хьэлэлагъым и щапхъэт ар. 

ХьэтIохъущыкъуэ ГъумэцIыкIукIэ еджэу Къэбэрдейм ист пщы гуэр. Ар лIы цIыкIут, «и къамэр щIым хилъафэу къекIухь» хужаIэу, ауэ лIыгъэ хэлът.
ЖансэхъукIэ еджэу нэгъуэщI зы пщыи псэурт. Ар лIышхуэт, бланэт.