Тхыдэ

 Абыхэм ящыщщ   ХьэтIохъущокъуэ Исмел-псыгъуэ, урысыдзэм полковникыу хэтар, Измаил быдапIэр къыщащтэм Очаков и лIыхъужь хъуар, Суворовым и гъусар, Георгий жорым и IV нагъыщэр зезыхьар. 1787 – 1791 гъэхэм екIуэкIа Урыс-Тырку зауэм абы лIыгъэ щызэрихьащ, Днестр дэкIуэу Тыркумрэ Урысеймрэ я гъунапкъэхэр убзыхуным теухуа зэгурыIуэныгъэм хэтащ.

КъызыфIамыгъэIуэхуу икIи емылIэлIащэу щIыпIэцIэхэр щызэрахъуэкI куэдрэ къэхъуми, апхуэдэ Iуэху къыщекIуэкI щIыналъэм ижькIэрэ иса лъэпкъхэм япэм къагъэсэбэпу щыта фIэщыгъэхэм псэщIэ къащыхыхьэжи щыIэщ.

XVIII лIэщIыгъуэм псэуа нэмыцэ тхакIуэ фон Варкербарт адыгэхэм я псэукIэр, дуней тетыкIэр, лIыгъэр фIэгъэщIэгъуэну, дихьэхауэ иджу щытащ.

Пасэрей алыджхэм я псысэхэми къыхощыж дыщэ кIадэр – къулеигъэм, насыпым я хэкIыпIэр – къэзылъыхъуэу щыта аргонавтхэр Кавказым къэкIуауэ зэрыщытар. Абыхэм яхэтащ Геракл лIыхъужьыр – Зевс къызэригъэпцIам щхьэкIэ Iуащхьэмахуэ кIэраIулIауэ щыта Прометей хуит къэзыщIыжар. КъызэраIуэтэжымкIэ, Прометей мафIэ лъапIэр къидыгъужри, цIыхухэр кIуэдыпIэм къришыжащ.

НэщIэпкIалъэм (ракушкэ) и кум ирихьэ пшахъуэ налъ цIыкIум перламутр трищIэурэ налкъут мэхъу.

Адыгэхэм я гъащIэм зекIуэм мыхьэнэуэ щиIар къэлъытэгъуейщ. ЗекIуэм пыщIа Iуэхугъуэ псори зэхэплъхьэмэ, зы щIэныгъэ псо мэхъу.

Зи гугъу тщIынур XVIII лIэщIыгъуэм, XIX и япэ Iыхьэм адыгэхэм я хасэхэр зэрырагъэкIуэкIыу щыта щIыкIэрщ. Къуажэпщхэм, зэIупэфIэгъуу къызэдэщI пщыхэм я хасэр щекIуэкIыну щIыпIэр жылэпщ нэхъыжьым иубзыхурт, ауэ Къэбэрдей псом я хасэ екIуэкIынумэ, абы и унафэр зыщIыр пщым я пщыж тхьэмадэрт.

ХьэтIохъущыкъуэ

ХЬЭТIОХЪУЩЫКЪУЭ и цIэр урыс документхэм япэ дыдэу къыщыхэхуэр 1622 гъэрщ. А илъэсым Сэнджэлей (Тэрч къалэ хэщIапIэ зыхуэхъуа пщыхэм я пашэм) Мэзкуу хъыбар иригъэщIауэ щытащ: «Къэбэрдейм дытеуэри, Алыджыкъуэрэ ХьэтIохъущыкъуэрэ я жылэхэр дгъэсащ, езыхэр тIэщIэкIри, бгым ихьэжащ».

Хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, ХьэтIохъущыкъуэ къыщалъхуар ХVII лIэщIыгъуэм и кIэращ. И ныбжь нэсри, Къэбэрдейм и хуитыныгъэм щIэмызэууэ зы махуи къигъэщIакъым: и адэмрэ (Къазий) и адэшхуэмрэ (ПщыIэпщокъуэ) я гъуэгум ирикIуащ.

 Къэбэрдей-Балъкъэрыр илъэси 100 щрикъум ирихьэлIэу
 

Мэш щIэным, Iэщ гъэхъуным мыхьэнэшхуэ ирату ижь-ижьыж лъандэрэ адыгэхэр къогъуэгурыкIуэ. Мылъку нэхъыщхьэу яIари абыхэм къыпах хъерырщ. Апхуэдэу пхъэщхьэмыщхьэ зехьэнми, хадэхэкIхэр щIэнми, бжьэ гъэхъунми гулъытэшхуэ хуащIырт. 
ЩIэныгъэлIхэм къызэралъытэмкIэ, а IэнатIэхэр пыухыкIауэ ди деж зэрыщызэтеувэрэ илъэс миниплIрэ щитхум щIегъу. Абы и щыхьэтщ адыгэхэм я лIакъуэхэр щыпсэуа, ноби щыпсэу щIыналъэхэм щрагъэкIуэкIа археологие къэхутэныгъэхэр.