Налшык къэкIуат

Урыс уэрэджыIакIуэ щэджащэ Шаляпин Федор (1873 - 1938) гъэ къэс Мин-воды зыщигъэпсэхуу щытащ. 1917 гъэм ар Нартсанэ къэкIуати, абы щыгъуэ Налшыки кърагъэблэгъат.

Ар къызэрыхъуа щIыкIэр Къылышбий Исмэхьил и гукъэкIыжхэм къыхощ: «…Налшык реальнэ училищэм щIалэгъуалэ гуп цIыкIу щызэхуэсу щытащ, сурэтыщI IэщIагъэмрэ макъамэмкIэ щыIэ хъугъуэфIыгъуэхэм щыгъуазэ зыщыхуащIу. Училищэм дыщезыгъаджэхэр щIэныгъэшхуэ зиIэ IэщIагъэлIхэт. Абыхэм ящыщт франджы бзылъхугъэ Зюэрис Леонтин, ар Долинск щыпсэурт, Закржевская Софье Андреевнэ деж фэтэр къыщищтауэ. Закржевскэм и благъэ хъыджэбз цIыкIу гуэр Мэзкуу консерваторэм щеджэрт, уэрэджыIакIуэ хъуну зигъэхьэзырырт, а гъэмахуэм Налшык щыхьэщIэт.

Ядвигэ (арат пщащэм и цIэр) Шаляпин ицIыхурти, уэрэджыIакIуэр Нартсанэ зэрыщыIэр къыщыджиIэм, къедгъэблэгъэну мурад тщIащ».

Къылышбий Исмэхьил Бэч и къуэм (1896 - 1974) Налшык реальнэ училищэр къиухат, усэным хуэIэкIуэлъакIуэт. Ар уэркъхэм къазэрыхэкIар и щхьэусыгъуэу, властыщIэм абы и гъуэгур зэпиупщIащ, Хэкум ирахури, Къэбэрдей-Балъкъэрым зыми къыщимыцIыхуу къэнащ. ФIыщIэ хуэфащэщ Къылышбийм и гукъэкIыжхэр итхыжу, Шаляпин Налшык зэрыщыIар ди деж къэзыгъэса Къуэдзокъуэ Владимир (1927 - 1992).

Бадзэуэгъуэм и кIэухым е шыщхьэIум и пэщIэдзэм Шаляпин щхьэкIэ Нартсанэ шыгу зэщIэщIа ягъэкIуащ. УэрэджыIакIуэр къэкIуащ, абы и утыку къихьэгъуэхэр къызэзыгъэпэщ Двориков И. Г. и гъусэу. ХьэщIэхэр Закржевскэм и деж къыщыувыIэри, тхьэмахуэ псокIэ абы щыхьэщIащ.

Хъыбархэм къызэраIуэтэжымкIэ, махуэхэм языхэзым ар чыристэн духьэшыхэм я деж Бгы-Сэрейм кIуащ, нэгъуэщI зы махуэ езыр-езыру къызэпэща концерт зыщIыпIэ щитащ.

 Къуэдзокъуэ Владимир Къылышбийм жиIахэр етхыж: «Шаляпиным гукъыдэжышхуэ иIэт, 1893 гъэм Тифлис оперэм и театрым япэ дыдэу утыку къызэрыщихьауэ щытар жиIэжащ. «Мис мы бгыхэм я щIыбагъым щыщIэздзащ сэ уэрэд жыIэн», - игу къигъэкIыжырт абы. Зым зыр иужь иту цIыхухэр къелъэIуурэ, Шаляпиным и уэрэд цIэрыIуэхэр игъэзэщIащ. Зигу илъыр зымыбзыщI бгырысхэм ягу зэрыхэхъуэр къагъэлъэгъуэху, модрейри нэхъри къызэрыкIырт. ИтIанэ Шаляпиныр адыгэ уэрэд жраIэну къэлъэIуащ: «Фи щIыпIэр дахащэщ, шашлыкым хуэдэ щыIэкъым, уэрэдхэри фIыуэ си гум жеIэ». УэрэджыIакIуэ телъыджэм и лъэIур ягъэзэщIащ.

Шаляпиным и Iэгуауэр куэдрэ игъэувыIакъым: «Уэрэд телъыджэщ, уи гум кIуэцIрыкIыу. Сэ сфIэфIхэм хуэдэщ ар, уэрэд нэщхъейхэм сыдахьэх». А псор уэрэджыIакIуэм теухуауэ къытлъэIэса гукъэкIыжщ.

Иджы мис езы дыдэм и псалъэхэр. 1917 гъэм шыщхьэIум и 10-м Шаляпиным ипхъу Иринэ хуетх: «Зымахуэ мыбдежым пэмыжыжьэу щыт къалэ цIыкIу Налшык сыщыIащ. Ар щIыпIэ дахащэщ - бгыхэр, губгъуэхэр…

Адыгэ губгъуэхэми бгыхэми исыр кавказ лъэпкъхэм хыхьэ адыгэхэрщ. А адыгэхэм сыкъызэрыкIуар зэхахати, зэхуэсхэри саулыкъу схуащIащ - мэл псо схуагъэжьащ, псалъэ дахэхэр зэхызагъэхащ, уэрэд жаIэу, шыхэр ягъэджэгуу си нэгу зрагъэужьащ. А псори щекIуэкIар бгы лъапэхэм дежт, зы лъэныкъуэкIэ уэсым щIигъэна Кавказ бгы Iэрамэр щыплъагъуу, адреймкIэ нэр здынэмыплъыс губгъуэшхуэр къыщылъу. Теплъэр къыпхуэмыIуэтэну дахэщ икIи гукъинэжщ».

Хьэлэмэту зэхэтхыжахэм ящыщщ Кузьмин Валентин «Бгыхэр» зыфIища эссем къэфакIуэхэр зыгъасэ Шиккер Йосиф теухуауэ жиIэри. Балетмейстерым уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэм абы щыгъуэ кърита тутынылъэр фэеплъ лъапIэу зэрихьэу къыщIэкIащ. Шаляпиным Налшык апхуэдизкIэ игу дыхьати, Долинск щIы къыщищэхуу, дачэ щищIыну гупыж ищIыгъат. Революцэм абы и плъапIэхэр къызэпиудащ. Иджы а зэманым и лъэужьу къэнэжар Къуэдзокъуэ Владимир зыгъэпсэхупIэхэм язым кIэрилъхьа фэеплъ пхъэбгъурщ, абы Шаляпиным зэрызыщигъэпсэхуар тетхауэ.