Зым и нурым адрейр фагъуэ имыщIу

ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым и къежьапIэм деж щытахэм, псыпэр езышэжьахэм яхэтащ Сонэ Мухьэрбий. Япэ уитыныр, гъуэгугъэлъагъуэу ущытыныр зэрыкъалэн гугъур, жэуаплыныгъэшхуэ зэрыпылъыр фIыуэ къыгурыIуэрт абы.

 Ди лъэпкъ щэнхабзэм зегъэужьыным хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа а цIыху гуащIафIэp, артист гъуэзэджэр нобэми цIыхубэм ящыгъупщэркъым. 1941 гъэм урыс режиссёр цIэрыlуэ Немирович-Данченкэ Налшык щыIэу «Фигаро и фызышэм» щеплъам, ди артист щIалэм къыхужиIауэ щытащ: «Си гугъакъым мыпхуэдэ артистхэр Налшык щыслъагъуну. Уэ утыкум ущоджэгу (Сонэрщ жыхуиӀэр), мыдэ француз дыдэм и зыщIыкIэхэм хуэдэ дыдэу. Фигаро зэрыщытыпхъэр уи деж щыдолъагъу. Си гуапэщ дяпэкIи ебгъэфIэкIуэну».

Дауи, Мухьэрбий дежкIэ ар гухэхъуэт. Артист щIалэми дэтхэнэ зы ролри, ар цIыкIущ, е инщ жимыlэу, игъэзащIэрт, и зэфIэкIи, и къаруи хилъхьэрт. IэхъуэгъуэтегъэкIыу ар зы щIыпIэ зэгуэр щыджэгуауэ зыщIэж щыIэкъым.

Сонэ Мухьэрбий лъэпкъ щэнхабзэм зегъэужьыным хуищIа хэлъхьэныгъэшхуэр къалъытэу, абы къыхуагъэфэщауэ щытащ Урысей Федерацэм и цIыхубэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым щIыхь зиIэ я артист цIэ лъапIэхэр. Апхуэдэ пщIэ къэзылэжьа цIыхум сценэм роли 120-м шIигъу щигъэзэщIащ, образ зэмылIэужьыгъуэхэр ди нэгу щIигъэкIыу. Ар лэжьыгъэшхуэщ. Апхуэдиз «лIыхъужьхэм» я шыфэлIыфэр къэбгъэлъэгъуэным, я сэфэтым уихьэным, абыхэм я гъащIэм «урипсэуным» гугъуехьу пылъыр фIыуэ къызыгурыIуэр абы дэпсэуамрэ къыдэлэжьахэмрэщ.

Мухьэрбий теухуа куэд Быхуэ къысхуиIуэтэжауэ щытащ абы интервью къыщеIысхам. Абыхэм я гъащIэм гуфIэгъуэ илъэсу хэтам гур зыгъэмащIэ гуэрхэри къыхыхьащ. Быхуэ и гукъэкIыжхэм щыщхэр ди щIэджыкIакIуэхэм фхуэсIуэтэжыну, а зэманым си гъусэу фыхуезгъэплъэкIыжыну сыхуейщ нобэ.

Быхуэ щIалэ дыдэу, зэрыжаIэу, къыгурыIуэ щымыIэу, и анэри имыIэжу, Налшык Лениным и цIэр зезыхьэ еджапIэ къалэ цIыкIум ишауэ щытащ и адэм. Сабиитху къыхуэнат, дэIэпыкъуэгъуу абы и адэ Нухь иIэри а хъыджэбз закъуэрат, ауэ, итIани, ар еджэмэ нэхъ къищтати, щIыналъэм и егъэджэныгъэ IэнатIэм епха Iуэхухэр зэкIэлъызыгъакIуэ АфIэунэ Исмел елъэIуащ дохутырхэр щрагъаджэ къудамэм щIигъэтIысхьэну.

Ауэ абы Нухь къыжриIащ а къудамэм щеджэну хуейуэ цIыху куэдым лъэIу тхылъ зэратар, а гъэми абыхэм зэрахимыгъэхуэфынур. Исмел ар къигъэгугъащ, Iэмал гуэрхэр къыкъуэкIмэ, зыщIэлъэlуа отделенэм етIуанэ илъэсым щIигъэтIысхьэну. Зэманыр гугъут, яшхын, щатIэгъэн ямыгъуэту Iэджэм еджапIэр къагъэнэн хуей хъурт а лъэхъэнэм, щIэныгъэ зрагъэгъуэтыну хъуапсэ пэтми. А илъэс дыдэм ирихьэлIэуи еджапIэ къалэ цIыкIум къыщызэlyaхащ артистхэр щагъэхьэзыр лъэпкъ студиер.

АфIэунэм Нухь къыжриIащ абы щIэтIысхьэхэм и хъыджэбзыр зэрахигъэхуэфынур. Илъэсыр лейуэ имыгъэкIуэдын щхьэкIэ, Быхуэ абы щIагъэтIысхьащ. ЕджапIэм ахэр щыхурагъаджэрт утыку итыкIэм, уэрэд жыlэкIэм, къэфэкIэм, кIэщIу жыпIэмэ, дэтхэнэ артистми ищIэн хуей Iуэхугъуэхэм.

1933 гъэм, Быхуэ зэрыжиIэжамкIэ, Мэзкуу къикIри, комиссэ къагъэкlyащ еджапIэ къалэ цIыкIум. Абыхэм къыхахын хуейт къалащхьэм артист IэщIагъэм щыхурагъэджэну гупыр. Комиссэм и пашэт режиссёр цIэрыIyэ Ефремов Андрей. Ap цIыху пхъашэт, зэчий зыбгъэдэмылъ абы и гупым хэхуэнкIэ Iэмал зимыIэт, апхуэдэу ткIийуэ бгъэдыхьэрт ар и лэжьыгъэми. Япэ дыдэу къыхахахэм Быхуэ яхэтащ.

Сонэ Мухьэрбий егъэджакIуэу Псыхуабэ (Пятигорск) щылэжьащ а илъэсхэм. Абы и адэ къуэшым и къуэ Баширрэ езымрэ а гупым щыхэхуахэр зэгъусэу Москва еджакlyэ кIуа нэужьщ. Къалмыкъ БетӀал абыхэм яхуригъэдат адыгэ фащэхэр, ахэр ящыгъыуи къалэм къыдыхьа иужь, зэрыжаlэу, бжьэм хуэдэу цIыхухэр къепщIцрт, кIуапи-жапIи кърамыту, апхуэдизкIэ ягу ирихьырт абыхэм ди лъэпкъ фащэри.

ЕджапIэ Мэзкуу щыщыlaм щыгъуэщ Мухьэрбий Быхуэ гулъытэ хэха хуищIын щыщIидзар. Ауэ гъащIэр гъэщIэгъуэну зэхэлъкъэ - ар нэкууи напIэуи зиIэ Мухьэрбий къанэри, ар нэгъуэщI щIалэм дэкIуащ. Хъыджэбзым и насып зыхэлъу къыщIэкIар Болэ Муратт. Ар республикэм уэрэдымрэ къафэмкӀэ и ансамблым къыщыфэрт. ЕтIуанэ илъэсым Москва еджакӀуэ кIуат.

А зэманым Мухьэрбий щхьэгъусэ хуэхъуащ Къумахуэ Хужьэ. Абыхэм зы сабий яIэ хъуауэ, еджэныр къаухри къагъэзэжащ. Тeатрым щылэжьэн щIадза къудейуэ щIалитIыр дзэм ираджащ, куэд дэмыкIыуи Хэку зауэшхуэр къэхъеящ. ИлъэсиплI нейкIэ зы хъыбар иIакъым Мурат: псым ихьам хуэдэт. ИужькIэ Мурат игъуса гуэр Быхуэхэ я деж къакIуэри къыжриIащ абы и щхьэгъусэр зауэм зэрыхэкIуэдар. Iуэхур апхуэдэу щыхъум, зэман гуэр дигъэкIри, Мухьэрбий аргуэрыжьу Быхуэ иужь ихьэжащ, хабзэ, нэмыс кIэлъызэрихьэу икIи ахэр унагъуэ мыхъуу, и мурадым къытекIакъым. Илъэс 42-кIэ зэдэпсэуащ ахэр, Быхуэ и гур и щхьэгъусэм химыгъэщIу, зы псалъэ гуауэ зэжрамыIэу. Куэд къапэуващ абыхэм я насыпым, атlэми, зэфIэкIуэдакъым абы щхьэкӀэ.

«Мухьэрбий хуэдэ дунейм тету пIэрэ жыуигъэнт, апхуэдизкIэ цIыхуфIт ар езыри. Зы Iуэху гуэркIэ къелъэIуaIaмэ, жейм емызэгъыжу, тIысыпIэ имыгъуэтыжу хъурт. ИкIи къыщельэIуар зэфIимыгъэкIауэ увыIэнутэкъым. НэгъуэщIым и сэбэп иригъэкIыфамэ, ар и гуапэ хъурт, и лъэри нэхъ жан ищIырт. ЦIыхур фIыуэ илъагъуу щытащ Мухьэрбий. И лэжьыгъэращи - зыпищI щыIэтэкъым.

Артист мыхъуамэ, лIэну къыщIэкIынт. Артист гупыр ихъумэрт, нэхъыщIэхэм ядэIэпыкъурт, чэнджэщ яритырт. Мыхьэзыру репетицэм зэи къэкIуэнутэкъым. Абы уригъусэу ауэ къызэрыгуэкI гуэру уджэгуфынутэкъым: уи зэфIэкIри къарури уи лэжьыгъэм хэплъхьэн хуейт. Къыхуэт щымыIэу артист нэст.

Псалъэ гуауэ си гум ежэлIэну къызжиIакъым, фIыуэ дызэдэпсэуащ. Си гъащIэм и нэхъыфIыпIэр - ар Мухьэрбий дэзгъэкIуа илъэсхэрщ. Сыпсэунщ къулейуэ, мыбыхэм зезгъэлIэлIэнкъым, жиIэну зэи игу къигъэкIакъым. ХузэфIэкI къудеймэ, яхуимыщIэн щыIэтэкъым. И ныбжьэгъухэр Мухьэрбий псори зэхуэдэу илъэгъуащ, зыгуэр нэхъ лейуэ абыхэм къахигьэщхьэхукlауэ сщIэжыркъым», - игу къигъэкIыжырт Быхуэ.

Зэман дэкIыу Болэ Мурат къыщыкIуэжам, Быхуэ къыщIэупщIэжауэ щытащ, ауэ ар абы хуидатэкъым - Мухьэрбий и гум еуэну, и гъащIэр зэтрикъутэну хуеятэкъым. ИужькIэ Мурати щхьэгъусэфI дыдэ къишэжащ. Болэр гъэрэщым исауэ жаlэжырт, нэмыцэбзэр уэрсэрy ищlэy апхуэдэт. Мухьэрбийрэ абырэ псалъэмакъ гуемыIу я кум дэлъауэ, зэныкъуэкъуауэ Быхуэ щыгъуазэтэкъым. Ахэр гуапэу зэхущытащ, зэгъусэу спектакль куэдми щызэдэджэгуащ.

ГъащIэр куэду зэхэлъщ - и теплъэгъуэ къэси дуней тетыкIэм, цIыху хэтыкIэм ухуигъэуIущу. ЗэрыжаIэщи, щхьэж къыхихыр и Iыхьэщ… Ди лъэпкъ щэнхабзэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа цIыху щыпкъэхэу зи гугъу тщIахэм я къекIуэкIыкIари абыхэм яужь къиува куэдым щапхъэ яхуэхъуащ - я утыку итыкIэкIи, жылагъуэм щаIэ увыпIэкIи…

Адыгэ лъэпкъ гъуазджэм и вагъуэ нэхъ ин дыдэхэм ящыщу Сонэ Мухьэрбийрэ абы и щхьэгъусэ Сибэч Быхуэрэ зэхуэфащэу дунейм тетащ икIи дахэу зэдэпсэуащ. Зым и нурым адрейр фагъуэ имыщIу къызэдэблащ ахэр илъэс куэдкIэ. Абыхэм я джэгукIэ телъыджэр, ягъэзэщIа роль гъуэзэджэхэр ди щIэблэм ямыщIэу щытми, нэхъыжьыфIхэм я гум къинэжащ.