Нобель и саугъэтыр зратахэр

Гъэ къэси хуэдэу, Швецием Нобель саугъэтымкIэ щыIэ академием и къэпщытэныгъэхэр нигъэсри, Комитетым и унафэщI Эллегрен Ханс экономикэ къэхутэныгъэхэмкIэ тыгъэр зыхуэфащэхэм я цIэхэр къриIуащ. Ахэр США-м щыщ щIэныгъэлIхэу Асемоглу Дэрон, Джонсон Саймон, Робинсон Джеймс сымэщ.

ЭкономикэмкIэ нобель саугъэтыр зыIэрыхьа щIэныгъэлIхэм ирагъэкIуэкIа къэхутэныгъэр гъэщIэгъуэн дыдэщ. Къэралхэр зэралъытурэ, абыхэм зэхагъэкIащ цIыхухэм къахэхъуэ мылъкумрэ къэралым и беягъымрэ зэрызэпха щIыкIэр. НэгъуэщIу жыпIэмэ, къэралыр нэхъ къулеиху, цIыху щхьэхуэм къыхэхъуэ ахъшэр нэхъыбэ хьэмэ нэхъ мащIэ?

Зи цIэ къраIуа щIэныгъэлIхэр япэ щIрагъэщауэ жыхуаIэр абыхэм ирагъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм я фIыгъэкIэ дунейпсо цIыхубэм я гъащIэр ефIэкIуэн гугъэ зэрыщыIэрщ. Къэралыр беймэ, абы щыпсэу цIыхури нэхъ зыхуей хуэзауэ мэпсэу. Ауэ къэралыр нэхъ бей е нэхъ тхьэмыщкIэ хъун щхьэусыгъуэр дауэ пIэрэ зэрепхар абы щызекIуэ жылагъуэ хабзэхэм я ткIиягъым? УпщIэм и жэуапыр къэзыгъуэта щIэныгъэлIищым, арати, швед кронэу мелуан 11 (доллар мелуан 1,06-рэ) иратащ. Нобель комитетым апхуэдэ унафэ къыщIищтам и тегъэщIапIэхэри къигъэнэIуащ: «Хабзэр щыкъарууншэ, жылагъуэм и Iуэху дэзыгъэкIыпхъэ IуэхущIапIэхэм цIыхухэр гугъу щрагъэхь къэралхэм я экономикэр ефIакIуэркъым, а щIыналъэхэм зэхъуэкIыныгъэ щхьэпэхэри щекIуэкIыркъым. Саугъэтыр зратахэм я къэхутэныгъэхэм апхуэдэ щытыкIэм и щхьэусыгъуэхэр сэтей къащIащ».

ЦIыхубэр зэрыпсэуну щIыкIэм и унафэр къэзыщтэ IуэхущIапIэхэм езы цIыхухэр бгъэдамыгъэхьэмэ, ахэр политикэм, мылъку гуэшыкIэм епха унафэхэм япэIэщIэу къагъанэмэ, IумпIэр зыIыгъхэм зэман кIэщIкIэ зыхуейр къаIэрыхьэнущ, езыхэр нэхъ бей хъунущ. Ауэ псэукIэр нэхъыфI щыхъур жылагъуэр зэрызекIуапхъэм теухуа унафэхэм цIыхубэр хэпщIауэ щыщытым дежщ.

«Ди зэманым гулъытэ нэхъыбэ зыхуэщIын хуей Iуэхушхуэхэм язщ къэрал зэмыщхьхэм цIыхухэм щаIэ хэхъуэр зэрызэхуэмыдизыр, ахэр зэхуэдэ щIын зэрыхуейр, - къыдгурегъаIуэ и гупсысэр Экономикэ щIэныгъэхэмкIэ саугъэтхэр зыт комитетым и унафэщI Свенссон Якоб. – Нобель саугъэтхэр зратахэм къагуроIуэ а плъапIэм дыхуэзышэну цIыхубэ IуэхущIапIэхэм я мыхьэнэр».

ЭкономикэмкIэ ят ахъшэ саугъэтыр езы Нобель Альфред зыкIи епхакъым. Зи щIэин ягуэш лIым апхуэдэ уэсят къигъэнакъым, тыгъэр Швецием и къэрал банкым езыр илъэс 300 щрикъум къищтауэ аращ. Абы хуэзэ ахъшэхэр Швецием и къэрал банкым Нобель и фондым ирита мылъкум къыхах, ауэ тыгъэр зыхуэфащэм теухуа унафэр къэзыщтэр Пащтыхь академиерщ. И инагъкIэ ар адрейхэм яхуэдизыбзэщ. Саугъэтыр къэзыхьа псоми ар Стокгольм къыщызэрагъэпэщ дауэдапщэ лъагэм щрат.

Адрей нобель тыгъэхэм емыщхьу, экономикэмкIэ саугъэтыр илъэс къэс ят. 1969 - 2024 гъэхэм къриубыдэу, ар цIыху 56-м хуагъэфэщащ. Ар зылъысахэм я нэхъыбэр зыщыщыр США-рщ. СССР-м щыщ Канторович Леонид ар 1975 гъэм хуагъэфэщауэ щытащ.

2023 гъэм экономикэмкIэ саугъэтыр иратащ Гарвард университетым и профессор Голдин Клаудие. Абы иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэм къыщыщIигъэщащ лIэщIыгъуэ зыбжанэ хъуауэ цIыхухъухэм цIыхубзхэм нэхърэ нэхъыбэ къызэралэжьыр, нобэр къыздэсми цIыхухъухэм хуагъэув улахуэр зэрынэхъ иныр.