Франджы балетым и адыгэ вагъуэ

Черинэ Людмилэ (Шэмырзэ Моникэ) къызэралъхурэ мы гъэм илъэси 100 ирокъу

«Адыгэ псалъэ» газетым илъэс куэдкIэ и редактору щыта, УФ-м щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ академием и вице-президент, Къэ­бэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэма­дэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд и къалэмыр нобэ къызыхуищтар псэкIэ и гъунэгъу, куэд дыдэ зыхилъхьа Iуэхурщ - хамэ къэ­рал щыпсэу адыгэ цIэрыIуэхэм ятетхыхьынырщ. Ди лъэп­къэгъу хэхэсхэм я дунейр япэу къытхузэIузыхахэм ящыщ зыщ ар, илъэс куэд щIауи абы­хэм я гъащIэр, я IуэхущIа­фэр, я Iэужьыр ди деж къызэ­рихьэс тхыгъэхэр и къалэ­мы­пэм къыпокI, ахэр ди щIэджы­кIакIуэхэм зыхалъхьэ щымыIэу фIыуэ ­ялъагъу. Абыхэм ящыщ зыщ фи пащхьэ къитлъхьэр. 

Дэ зи гугъу тщIынур дуней псом щыцIэрыIуэ къэфакIуэ Шэмырзэ Людмилэщ - Франджым и «Гранд Опера» лъэпкъ театрым и примэ-балеринэрщ.
Шэмырзэ Людмилэ къэфэным къыхуалъхуат. Ар сценэм зэ­пIэ­зэрыту куэдрэ иттэкъым. Мыбы дэплъагъур нэгъуэщIт: балеринэм зипхъуатэрти, къызэрыгуэкI псоми уардэу защхьэщиIэтыкIт, зэми хъуэпсэгъуэ гуэрым хуэпабгъэу пыIэрт, уащхъуэдэмыщхъуэу зишэщIт, абдежми зыхыуигъащIэрт романтикэм зэрыдихьэхыр, имыгъэунэхуа къэхъугъэм, гурыщIэм къызэрыхуэушар.
Адрейхэм къазэрыхэщу балеринэм езым иIэж зыщIыкIэр щыцIыкIуми къыпкърыщырт, къыщыфэкIэ макъамэм зэрыдекIумкIэ, музыкэм зэрыхуэгу­рыхуэмкIэ, дунейм и дахэр куууэ зэрызыхищIэмкIэ зыхуэбгъэдэн гъуэтыгъуейт.
«Людмилэ и зекIуэкIэр щы­плъагъукIэ, занщIэу уи нэгум къыщIохьэ Кавказым щыпсэу адыгэ цIыхубзхэр - дунейм къы­щигъэ­щIа бзылъхугъэхэм я нэхъ тхьэIухуду жыхуаIэхэр, - итхащ япэм балеринэу щыта, франджы искусствовед Лидовэ Иринэ. - Бланэ шыр лъакъуэхэр зэкIужщ».
Зыми емыщхьу абы далъагъуу щыта гуакIуагъэр, дауи, «ищхъэрэжь» къызэрыщIихуам и сэбэпщ (Людмилэ и адэ Шэ­мырзэ Авенир адыгэщ). «Пари Мач» журналым и корреспондентым абы къыIиха интервьюм езы Черинэ щыжиIат адыгэм къа­зэрыхэкIар. И анэр франджы бзылъхугъэт. Людмилэ и адэм зэи щыгъупщакъым и адэжь ­лъапсэр, къафэм и хэкур - Кавказыр.
Урыс пащтыхьым и балетым хэта къэфакIуэхэм революцэм и ужькIэ Париж къыщызэIуахауэ щыта хореографие курсхэр лъэпкъ зыбжанэм къахэкIахэм я еджапIэ хъуащ. КъэфакIуэ цIэрыIуэ куэд зыгъэсауэ щыта профессор Преображенская Ольгэ и унафэм щIэту а еджапIэм япэ лъэбакъуэр щичащ Шэмырзэ Моникэ. ИужьыIуэкIэ итальян балеринэ Вальдине Бланш д‘Александри ныбжьы­щIэр хурегъаджэ езыр зыщыщ къэралым и школым и хабзэ нэхъыфIым - жьы щIэту къэфэным.
И ныбжьыр илъэсипщIым щитым Моникэ «сабий телъы­джэ­кIэ» къеджэрт. Балигъхэм ящIыгъуу ар щыджэгурт хореогра­фиемкIэ ягъэув спекталхэм, ­зыкъыщигъэлъагъуэрт Париж щы­цIэрыIуэ хьэщIэщхэм икIи ар вагъуэщIэу къыщIэкIыу къалъытэрт. Къызэрыфэфым и мызакъуэу, сценэм щыджэгуфу ар зыгъэсар урыс актёр Тверский Михаилщ. Ар щIэныгъэфIрэ зэ­хэщIыкIышхуэрэ зиIэ цIыхут.
Драмэм щыджэгу цIыхум къигъэщIын хуей Iуэхугъуэм зэрыхуэгурыхуэр абы пасэу къигъэлъэ­гъуат. Емызэшт, хуумыгъэфэщэн хуэдизу ерыщу лажьэрти, зы­хуейр зригъэхъулIэрт. 1939 гъэм Шэмырзэм хузэфIэкIащ музы­кэм щыхурагъаджэ еджапIэм концерт щитын. Къафэхэм я нэхъыбэр къыхэзыхари къэзыгъэлъэгъуари езырат. ИкъукIэ ягу ирихьу Моникэ игъэзэщIащ «Нэщхъеягъуэ къафэр».
Зауэм и пэщIэдзэхэм, илъэс пщыкIутхум иту, Шэмырзэ Моникэ Ницце къалэм щыIэ «Опера Монте-Карло» гупым и балеринэ нэхъыщхьэу мэлажьэ икIи зыхэтхэм я набдзэщ. «Медиторанэ» («ЩIыкурытых») уардэунэм» адыгэ пщащэм щегъэзащIэ балетым и классикэ репертуарыр: «Къыу гуэлыр», «Розэм и плъыфэр», «Къыу лIэр». Мис а спектаклхэм ехъулIэныгъэшхуэ къыхуахь икIи абы и гъащIэр зытетыну гъуэгур къыхузэIуах. «Езыр апхуэдизу щIалэу икIи хур пщащэм хуэдэу дахэу, и IэпкълъэпкъкIэ зэкIужу а телъыджэ къэунэхуам» гу къылъетэ балетмейстер цIэрыIуэ Лифар Серж. Абы Моникэ Париж ирегъэблагъэ икIи «Гранд Опера» театрым щигъэув «Ромеорэ Джульеттэрэ» балетыщIэм Джульеттэ и ролыр щигъэзэщIэну кърет. А зэманым адыгэ пщащэр илъэс пщыкIух хъууэ арат, ауэ, и ныбжькIэ щIалэми, абы къыгурыIуат а къалэн гугъум зэрыпэлъэщым куэд зэрелъытар.
Лифар и чэнджэщкIэ абы и цIэ-унэцIэр ехъуэжри, Черинэ Людмилэ мэхъу. «Ромеорэ Джульеттэрэ» балетыр «Гранд Операм» щагъэув. КъэфакIуэ хъыджэбзым и щIыхьыр абы къеIэт. 
Прессэм гулъытэшхуэ хуа­щIащ Шэмырзэм и зэфIэкIми Ромео и ролыр зыгъэзэщIа Лифар Сержи. Абыхэм къайхъу­лIащ, зы щIыпIэ дежи къафэм и «тхыпхъэр» щамыгъэкIуэду, удихьэхыу ар зэIуащэн. 
Япэм мащIэу Iэнкуну щытами, Шэмырзэр утыкушхуэ куэдрэ ихьэ зэрыхъуам игъэгушхуат. Илъэсхэр пщIэншэу зэримыгъэкIуэдари наIуэт. Макъамэм ипхъуэта Iэпкълъэпкъым и щы­тыкIэнур фIыуэ зэрищIэр, сыт хуэдэ зыщIыкIэри тыншу къип­хъуэтэфу зэресар хуабжьу сэбэп къыхуэхъужащ. 
Шэмырзэм и къэфэкIэри и джэгукIэри нэхъ нэгъэса хъурт, и зэфIэкIым хэхъуэрт, ар иджы изэгъэжыртэкъым къыхуагъэув гъунапкъэхэм - фIэфIт гупсысэну, лъыхъуэну. Абы щыгъуэми ар хущIэкъурт къафэм и дэтхэнэ Iыхьэри нэхъ удэзыхьэх зэри­щIыным, теплъэгъуэхэм я нэхъ тэмэмым зэрыхуэкIуэным. Къы­дэлажьэхэм, къыкIэлъыплъхэм къащыхъурт а цIыхубзым хузэ­фIэмыкIын щымыIэу, абы псори тыншу къехъулIэу. Ауэ зыхуей псори Людмилэ тыншу къе­хъулIэу щытауэ жыпIэныр къезэгъкъым. Еш имыщIэу, и къаруи и пси хилъхьэу махуэ къэс зырызигъасэм къыпэкIуэрт псоми ягъэщIагъуэ Iэзагъыр.
Шекспир и «Джульетта»-р ­утыку щызыгъэлъэгъуахэм ящыщу Шэ­мырзэр Франджым и балеринэ нэхъ Iэзэ дыдэу къалъытэ къудейтэкъым, атIэ ар дунейпсо театрым и Джульеттэ нэхъыфI дыдэхэм ящыщу ябжырт.
1945 гъэм къыщыщIэдзауэ Шэмырзэр щолажьэ Марсель къалэм оперэмкIэ и театрым. ИлъэситI докIри, ар мэIэпхъуэ Монте-Карло. Абы щагъэув ба­летхэм Людмилэ къыщылъос ­роль нэхъыщхьэхэр, гупым и набдзэу къалъытэри арщ. 
КъэфакIуэшхуэ Одран Эдмон дэкIуа нэужь, адыгэ бзылъхугъэм и гъащIэм зэхъуэкIыныгъэ егъуэт.
Одран балетым гъуэгущIэ къы­хуэзылъыхъуэ цIыху емы­зэшт, ар нэхъыбэу зыхущIэкъур цIыхуитI щыджэгу спектаклхэм я купщIэр щIэщыгъуэ, я теплъэр нэхъ удэзыхьэх зэрищIынт. АбыкIэ дэIэпыкъуэгъу икIи чэнджэщэгъу къыхуэхъуащ Людмилэ.
Апхуэдэу зэщхьэгъусэхэм ягъэзэщIащ Одран и адэшхуэм итха «Мадам Луна», Лист ­Ференц и «Мефисто-вальсхэр» жыхуиIэ­хэм я макъамэхэр я лъабжьэу ягъэува балет теплъэгъуэ кIэщI­хэр. 
Шэмырзэмрэ Одранрэ дахьэх революцэм теухуа лэжьыгъэхэми. Я репертуарым хагъэхьэ зы теплъэгьуэ фIэкIа мыхъу балетхэр: Рюд Франсуа и «Мар­сельеза»-р, Скарлатти Доменикэ и «Дыгъужьымрэ щынэмрэ», Лифар Серж итха «ЛIыхъужьым и фэеплъыр», нэгъуэщIхэри. Абы­хэм къахощыж Франджым щекIуэкIа революцэр, пащтыхьыгъуэр зэрызэтракъутар, Париж Коммунэм и махуэ хьэлъэхэр.
А гъэ дыдэм (1945) Шэмырзэм гъунэгъу хуохъу Пти Роланд - иджырей франджы хореографхэр куэдым хуэзыгъэса IэщIагъэлI цIэрыIуэм. Балетмейстерыр дехьэх Iэпхъуэшапхъуэ актёрхэм, музыкантхэм, сурэ­тыщI къулейсызхэм, Париж и ­къалэ гъунэхэмрэ тхьэмыщкIагъэ зыдэлъ и уэрамхэмрэ щы­псэухэм я дуней тетыкIэм. Абы нэхъыбэу къыхихыр гуузу иух ­лъагъуныгъэр къыщыгъэлъэ­гъуа, Iуэху шынагъуэхэр къыщыхъу тхыгъэхэрщ. «Париж и къалэ гъунэ­хэм я Ромео шынагъуэ» къыхужаIауэ щытащ абы.
«Елисей губгъуэхэр», «Тхьэ­Iу­худ жей» балетхэм зэгъусэу щы­джэгуащ Роландрэ Людми­лэрэ. Псом хуэмыдэу «ТхьэIухуд жейм» зэдекIуу зыкъыщагъэлъэгъуащ, тIури гъащIэм, нэхугъэм зэрыхуэпабгъэр, дуней Iуэхухэм нэхъ зэрыдахьэхыр белджылы къащIу.
«ТхьэIухуд жейм» хэт Аврорэ и ролым пэлъэщыр зэчий ин зиIэ къэфакIуэ зырызщ. Шэмырзэм ар къехъулIащ. Абы и къалэнт зы образыр лIэужьыгъуищу къызэ­кIуэцIихыну.
Япэ теплъэгъуэм удехьэх балигъыпIэ иджыри имыувэпа, сабий хьэлхэр зыхэзымына щIалэгъуэ дахэр уи нэгу зэрыщIигъэкIымкIэ.
ЕтIуанэ теплъэгъуэм укъегъэу­Iэбжь: Людмилэ псэ зыпымытым и сурэтым йохьэ, абы щыгъуэми, пащтыхьыкъуэ Дезире зыщIегъэхъуэпс, Аврорэ бгъэдэлъ цIыхубзыгъэ дахэр нэIурыт ещI.
Ещанэм, иужьрей теплъэ­гъуэм, балеринэм и зэфIэкIыр гъунапкъэншэщ, Шэмырзэм ­къигъуэтыфащ дунейм щытеп­-щэ лъагъуныгъэм и инагъымрэ абы и мыхьэнэмрэ, къигъэлъэ­гъуащ ар насып зэрыхъу щIыкIэр, гуфIэгъуэ нурыр къащхьэщех а насыпыр зэуэлIаитIым.
А балетхэр ягъэува нэужь, адыгэ бзылъхугъэр кином ирагъэблагъэ. Режиссерхэу Жак Кристиан, Жовэ Луи сымэ абы зэгурыIуэныгъэ къращIылIэ. Шэ­мырзэ Людмилэ япэу щыджэ­гуащ «Красные башмачки» филь­мым.
А зэманым Людмилэ и гъащIэр къызэрегъэдзэкI и щхьэгъусэ Одран Эдмон дунейм зэрехыжам. Куэдрэ зыкъыхуэужьыжакъым абы иужькIэ Шэмырзэм. Дапхуэдэу щымытми, гъащIэм къыхуигъэув къалэнхэм япэIэщIэ зищIыфакъым. Кином зэры­щылажьэм хуэдэурэ, Шэмырзэм еубзыху классикэ балетхэм къыщыгъэлъэгъуэн хуей образхэр, йогупсыс абыхэм яхэлъ гурыщIэр нэхъ куу, къулей зэрищIынум, зэманым къигъэув Iуэхугъуэхэм зэрырипхынум.
Людмилэ къаруушхуэ ирихьэлIащ франджы хореограф­хэм я тхыгъэхэр кином къыщыгъэлъэгъуэным. Ар фильм 18-м щыджэгуащ. Абыхэм ящыщщ «Вакъэ плъыжьхэр», «Гофман и таурыхъхэр», нэгъуэщIхэри. Иужьрейм щигъэзэщIа ролым папщIэ Моникэ «Оскар» саугъэтыр къыхуагъэфащэ.
Шэмырзэр ди къэралми зыбжанэрэ щыIащ. 1958 гъэм Москва и Театрышхуэм абы щигъэзэщIащ и роль нэхъыфIхэр - Сен-Санс Камил и «Къыу лIэр», Шарль Адан и «Жизель»-р. Ди цIыхухэм ар гуапэу кърагъэблэгъа къудейкъым, абы зэи щы­гъупщакъым пщIэуэ хуащIар. Совет прессэр (адрей къэралхэм яйми хуэдэу) Черинэ Людмилэ щытепсэлъыхькIэ зи гугъу ящIыр гъащIэм и пэжыр къэзыгъэлъагъуэ франджы гъуазджэрщ, франджы щэнхабзэм цIыхугъэм укъыхуезыджэу хэлъырщ. 
Мэзкуу икIыжа нэужь, Людмилэ «Гранд Опера» театрым игъэ­хьэзыра «Щихъ Себастьян ишэча хьэзабхэр» оперэм уэрэд щыжеIэ. Газетхэм зэратхащи, Черинэ абыи зэфIэкIышхуэ иIэу зыкъыщигъэлъэгъуат.
Черинэ Людмилэ ди къэралым и ныбжьэгъушхуэт, ди къафэм хэлъ нэщэнэ нэхъ дахэхэр фIыуэ зылъагъут. Абы и цIыхугъэфIт икIи и ныбжьэгъуфIт урыс балеринэ пажэхэу Улановэ Галинэрэ Плисецкая Майерэ.
2004 гъэм и гъатхэпэ мазэм Париж щылIащ франджы балетымрэ киномрэ я артисткэ цIэрыIуэр. Шэмырзэ Моникэ илъэс 79-рэ къигъэщIащ. Франджы Республикэм и премьер-министр Раффарен Жан-Пьер щыгъуэ махуэм щыжиIащ Черинэ Людмилэ «франджы гъуазджэм ХХ лIэщIыгъэм бжьыпэр щызыIыгъахэм ящыщ зыуэ» зэрыщытар. Сценэм икIыжа нэужь, Шэ­мырзэм романитI итхащ. А тIум я зыр, балет гъуазджэм теухуар, цIэрыIуэ дыдэ хъуащ. И ныбжьыр хэкIуэтауэ, 90 гъэхэм, скульптурэм зритри, цIэрыIуэ хъуащ Черинэр. И лэжьыгъэхэм ящыщ зыр («Европэр ди гущIагъщIэлъщ») Людмилэ ищIащ Европэ Советым и лъэIукIэ. Скульптурэ фэеплъ иныр щагъэуващ Страсбург - Европарламентым и унэм и гупэкIэ.
Мис апхуэдэ гъащIэ телъыджэ къипсэуащ къэбэрдей лIакъуэ­лIэшымрэ франджы бзылъхугъэмрэ япхъу гъэфIэн Шэмырзэ Моникэ, Черинэ ЛюдмилэкIэ зэджэжым.