Пасэрей библиотекэ телъыджэхэр зэрыщыIам щыхьэт техъуэ хъыбархэмрэ дэфтэрхэмрэ къэсащ ди нобэм. Александрие библиотекэм и закъуэкъым дуней псом щыцIэрыIуэу ди лъэхъэнэм ипэкIэ щыIар. Апхуэдэщ урыс пащтыхьышхуэ Иван Грознэр дунейм ехыжа нэужь уэхбзэх хъуа тхылъ телъыджэхэр.
Хъыбарыжьхэм къызэраIуэтэжымкIэ, зи гугъу тщIы библиотекэр византие пащтыхьышхуэхэм зэIэпахыу, абыхэм я щIэину лIэщIыгъуэ куэдкIэ къэгъуэгурыкIуащ. Иужь дыдэу ар зыIыгъар Константин ЕпщыкIузанэрщ. Уэсмэн сулътIан Мехмед ЕтIуанэм Константинополыр зэтрикъутэу, щIыналъэм къыщитIысхьэм, библиотекэр Рим ягъэIэпхъуащ, иужькIэ, византие пащтыхь лIакъуэм щыщ Палеолог Софье урыс пащтыхь Иуан Ещанэм щхьэгъусэу къыщишам тыгъэу Москва кърагъэшащ тхылъхэр.
Софье Москва къэсащ I472 гъэм. Къалащхьэр мафIэс къыщыхъуа къудейти, и тхылъхэри апхуэдэ щIыкIэкIэ кIуэдыжынкIэ шынэу, Кремлым хэт члисэм и щIыунэхэм щагъэтIылъыну унафэ ищIащ. Гуащэм и псэм ищIа хуэдэу, илъэс нэхъ дэмыкIыу мафIэсышхуэ къэхъури, Кремлым зы чымпэ къыхэмынэу исащ, ауэ библиотекэр къызэтенат.
«Либерея» зыфIаща пащтыхь библиотекэр (латиныбзэкIэ тхылъ жиIэу аращ) зэи щымыIауэ, ар хъыбар нэпцIу жызыIэхэри щыIэщ. Ауэ а библиотекэр зэрыщыIам и щыхьэт нэхъыщхьэщ Дерпт къикIа протестант пастор Веттерман Иоганн. Ар I570 гъэм Иван Грознэр иригъэблэгъауэ щытащ тхылъхэр зэригъэдзэкIыну. Ниенштедт Франц итхыжа «Ливонская хроника» тхылъым итщ пасторым и псалъэхэр: «Налкъутналмэсым хуэдэу, бжэ гъэбыдакIэ яхъумэрт а тхылъхэр… ЩIы унитIым щIэхуэ къудейр!».
ЗэрыжаIэмкIэ, Софье и дыщым къришар шыгу 70-м ихуа къудейт, икIи тхылъ 800-м щIигъурт. Абы хэлъащ пасэрей урым тхыдэтх Ливий Тит, Светоний, Публий Тацит, Марон Вергилий, Цицерон, Кальвэ, Пиндар, Полибий, Аристофан сымэ я Iэрытххэр. Тхыдэджхэм зэрыжаIэмкIэ, ахэр уасэ зимыIэ дэфтэр защIэт.
Грознэр дунейм ехыжа нэужь (I584 гъэ), тхылъхэр бзэхауэ хуагъэфащэ. Ахэр куэдрэ къалъыхъуащ урым, хорват, алыдж, нэмыцэ тIасхъэщIэххэм. Езы урысхэми тIэунейрэ щIатIыкIащ Кремль лъабжьэр. Ауэ, зыри къахуэгъуэтакъым икIи, библиотекэр ядыгъуу, Ватикан и гъэтIылъыпIэхэм щагъэпщкIуауэ ягъэIуащ.
Пащтыхь библиотекэр нобэр къыздэсым къалъыхъуэ, ар щымыIэххауэ жызыIэхэр гъунэжми.
