2-нэ Iыхьэ
«Контрреволюционный мятеж» зыфIаща Iуэхугъуэхэр Ищхъэрэ Кавказым щыщекIуэкIа мазэхэм бгырыс лъэпкъхэр нэхъыбэу зыхэтар дзэ хужьращ. 1918 гъэм мэкъуауэгъуэм (июным) Тэрч деж къыщыхъуа «Терское восстание» зыфIаща Iуэхугъуэм хэлъэщыхьащ штабс-ротмистр Даутокъуэ-Серебряков Заурбэч и нэIэ щIэта адыгэхэр. Абы и дзэм хузэфIэкIауэ щытащ Къэбэрдей щIыналъэр зэрыщыту и нэIэ щIигъэувэн. Даутокъуэращ а гъэ дыдэм шыщхьэуIум (августым) къэбэрдей полкитI къызэзыгъэпэщар: уэркъ полкрэ мэкъумэшыщIэ полкрэ. ФокIадэ мазэм ахэр, нэгъуэщI тэрчыдзэхэми я гъусэу, Кубань областым и Баталпашинскэ отделым (иджырей Къэрэшей-Черкесым) зыкъыщызыIэта Шкуро и дзэхэм ягухьауэ щытащ.
Шкуро, Баталпашинскэ къудамэм зыкъыщызыIэта лъэпкъхэм затригъащIэри, къызэригъэпэщауэ щытащ черкес, абазэ, къэрэшей полкхэр. Пэжщ, Шкуро зэритхыжымкIэ, мы щIыпIэм щыпсэу адыгэхэм зауэ-банэм я къуажэхэр зэрыщахъумэным и ужь итт, ауэ плъыжьыдзэм Мансур и къуажэр игъэса и ужь, «дэнэ щIыпIи зыкъыщаIэту, зыкъыпащIэу щIадзащ». Ар дыдэм зэритхыжымкIэ, къэбэрдей къуажэхэм щыщу большевикхэм я телъхьэу щытар Къармэхьэблэ закъуэрат, арщхьэкIэ абы щыщу дзэ плъыжьым дэзауэхэр куэд мыщIэу зэтракъутауэ щытащ. Шкуро Баталпашинскэ черкесхэмрэ абазэхэмрэ зыхэт « 2-нэ черкес полк» зыфIищар къызэрегъэпэщ. Апхуэдэ фIэщыгъэцIэ зезыхьэ полк щыIэххэт, ауэ 1918 гъэм гъэмахуэм добровольческэ дзэм къыгуэкIагъэххэу щыта Шкуро абы щыгъуазэтэкъым. Аращ къызэригъэпэща полкми «2-нэ черкес полк» щIыфищар, а зэманым тетхыхьыж тхыдэтххэм ящыщ куэди щIигъэгъуэщар. ИужьыIуэкIэ къызэрагъэпэщащ къэбэрдей шуудзэ полкри (иужьым 3-нэ черкес полк зыфIащыжар). ФокIадэм и 12-м техуэу, Тэрч зыкъыщызыIэтахэм щалъэIэсым, адыгэ полки 4-р зэхагъэхьэжщ, осетин шуудзэ дивизионымрэ къэрэшей полкымрэ къыгуадзэжри, 1-нэ Туземнэ бгырыс дивизэ къызэрагъэпэщауэ щытащ, Шкуро и унафэм щIэту. ФIэщыгъэцIэр къытрахащ япэ дунейпсо зауэм хэта «Дикая дивизием», сыту жыпIэмэ къызэрагъэпэща дзэм джэлэс хуэхъуар а дивизэрат. Дивизэ къызэрагъэпэщам и лъабжьэ зыгъэтIылъари куэдкIэ нэхъыбэу хэтри адыгэхэрат.
Жэпуэгъуэм (октябрым) Шкурорэ Деникинрэ я дзэхэр зэхагъэхьэжа и ужь, тхылъкIэ дивизэм и цIэр яхъуэжащ, ауэ добровольческэ дзэм щхьэхуэу къыхэнащ икIи хэтащ адыгэ дзэ къудамэхэр. ДзитIыр зэхэмыхьэж и пэкIэ Деникин и нэIэ щIэтахэм яхэтар 2-нэ черкес полкымрэ лъэпкъ зэхэпхъа полкымрэт, иужькIэ абыхэм яхыхьащ черкес дивизэр (абы хиубыдэрт адыгэ полки 5, зы дивизионрэ сотни 4-рэ), къэбэрдей полки 2-р, тэрч-осетин дивизионыр.
Адыгэ дзэ къудамэм апхуэдиз пщIэ къыщIыхуащIым нэгъуэщI щхьэусыгъуи иIэт. А зэман зэхэтхъуам нэгъэсауэ зызытебгъащIэ хъуну, дзыхь зыхуэпщIыну зауэлIхэр мащIэт. Тепщэгъуэр зей властым елъытауэ, дзэ Iыхьэхэр щызэбгрыжыжыр нэхъыбэт, зэман хьэлъэ къызыхудэхуа дзэ хужьым и мащIэт зауэм лIыгъэрэ хахуагъэрэкIэ ипсыхьахэр. Абы къыхэкIыу, и нэхъыбэм уэркъ-лIакъуэлIэшкIэ къызэгъэпэща, зи щхьэм пщIэ хуэзыщIыж, зи псалъэм тетыж, щхьэмыгъазэ адыгэдзэ къудамэхэр хужьыдзэм и дежкIэ тегъэщIапIэ лъэщт. Аращ 1918 гъэм и кIэм хуэкIуэу, адыгэдзэ къудамэхэм я зэуэкIэр зылъэгъуа Деникиным мурад щIищIар адыгэ шуудзэр дивизэу 6-м, лъэсырыдзэ бригадэхэр 4-м нигъэсыну.
3-нэ армейскэ корпусым иIыгъащ добровольческэ дзэм и ижь къудамэр. Абы хэтащ Къылыш-Джэрий, ротмистр Улагай Кушыку, полковник Адыл-Джэрий СулътIан, ротмистр Къадыр-Джэрий СулътIан, полковник Тамбийр (?), полковник Бекович-Черкасскэ Федор, Даутокъуэ Заурбэч, генерал-майор Анзорхэ М. сымэ.
1918 - 1919 гъэхэм Ищхъэрэ Кавказ лъэныкъуэм щекIуэкIащ зауэ гуащIэхэр, Плъыжьыдзэм и 10,11,12-нэ армэхэм пэщIэтт добровольческэ дзэр. А зэманращ 11-нэ плъыжьыдзэр «щыщхьэпрадзар». Ищхъэрэ-Кавказ хэгъэгум и къуэкIыпIэ лъэныкъуэр зэрыщыту яубыдащ дзэ хужьым, плъыжьыдзэм и 11, 12-нэ армэхэм къахудэхуащ икIуэту къалмыкъ губгъуэхэм ихьэжын. 10-нэ армэми и ижь къудамэр тIасхъэ ящIат. Арами, дзэ хужьми уасэшхуэкIэ «къищэхуащ» а текIуэныгъэхэр, дивизэхэм я щIылъэныкъуэхэр хэкIуэдат зауэм. Куэд зыхаукIыкIахэм ящыщт черкес, къэбэрдей дивизэхэр. Мазаем (февралым) и 10-м Ассиновскэ и деж щыта черкес полки 4-м хэтахэр къыщапщытэжым ятхыжар зауэлI 1186-рэ пулемет 15-рэщ, Къэбэрдей дивизием къызэщIиубыдэу зауэлI 1200-мрэщ. Дгъэбелджылыну дыхуейщ нэгъуэщI лъэпкъ полкхэр, дзэ къудамэхэр мыбдеж къызэрыхэмыщыжыр. И кIэм нэгъунэ дзэ хужьым дэзауэу, сыт хуэдэ зауэ гуащIэми пхрыкIауэ къэнэжар зи цIэ къитIуа черкес полки 4-мрэ къэбэрдей дивизэмрэщ.
Бемырзэм къызэритIэщIыжамкIэ, 1919 гъэм Буденновск, Маныч щIыпIэхэм щекIуэкIа зэхэуэхэм нэхъ дзэ къудамэ лъэщу къыхэщыжыр Къэбэрдей дивизэращ, абы хэтт зауэлI 1200-рэ. 2-нэ къэбэрдей полкми хэтт зауэлI 618-рэ. Накъыгъэ (май) мазэм Екатеринодар - Армавир - Мейкъуапэ лъэныкъуэхэмкIэ къыщызэрагъэпэщыж зауэм хэщIыныгъэшхуэ щызыхьа черкес дивизэр, ар нэхъ лъэщ ящI артиллерие дивизионымкIэ, «запасной кавалерийский полк» зыфIащари къыгуадзэ. Къылыш-Джэрий СулътIан и унафэм щIэту, бжьыхьэм хуэкIуэу (нэхъ IупщIу жыпIэмэ, жэпуэгъуэм и 5-м) дивизэм хэтыххэт зауэлI 1976-рэ.
Гъэмахуэм къэбэрдей дивизэм хэтым и бжыгъэр ( 5-нэ полкыр хэмыту) зауэлI 1500-м нэырт, пулемет 13-рэ топ псынщIэу 4-рэ ящIыгъужу. ШыщхьэуIу мазэм мы дивизэращ, Анзорхэ Мудар и унафэм щIэту, Врангель и Кавказыдзэм хэту Царицын лъэныкъуэмкIэ щызэуар. ФокIадэ мазэм и 3-м унафэ къыдокI Къэбэрдей шуудзэ дивизэщIэ къызэрагъэпэщыну, а мазэ дыдэм и 27-м ар хагъэхьэ генерал-лейтенант Топорков С. и унафэ щIэт е 4-нэ шуудзэ корпусым. А зэман дыдэм къызэрагъэпэщауэ къыхощыж 6-нэ къэбэрдей шуудзэ полкыр. Абы хэтт зауэлI 360-рэ.
Къэбэрдей дивизэм хэщIыныгъэшхуэ щигъуэтащ Царицынэ, Камышинэ деж щекIуэкIа зауэхэм. ШыщхьэуIум и 27-м хэкIуэдагъэххэт генерал-майор Даутокъуэ-Серебряковыр. Жэпуэгъуэ мазэм къыщапщытэжам, дивизэм хэтыжыр зауэлI 360-рэт, адрейхэр хэкIуэдат. Апхуэдэу щIэхъуам и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр, 2-нэ Кубанскэ корпусыр а лъэныкъуэм Iуашу, Донбасс деж къару щызыгъуэта Буденный и армэм зэрыпэщIадзаращ. Къэбэрдей дивизэр зыхэта Кавказ армэр пэщIэтащ плъыжьыдзэм и 10-нэ армэм. Царицынэ къалэри иригъэубыдакъым. АрщхьэкIэ, ищхьэкIэ зэрыжытIауэ, хэщIыныгъэшхуэ игъуэтащ.
Бемырзэ Зураб и тхыгъэр щыхьэт тохъуэ, «русская смута» зыфIаща граждан зауэм щыгъуэ адрей лъэпкъхэр гуэша зэрыхъуам хуэдэу адыгэхэм зэрызамыгуэшар. Пэжщ, зырыз гуэрхэри къэхъуагъэнщ, ауэ совет тхыдэм къызэрыхэщыжым хуэдэ дыдэу, зэрылъэпкъыу зыкъаIэту революцэ плъыжьым пежьакъым, загуэшу зэзэуэжакъым.
