Мазэр ЩIым нэхърэ нэхъыжь?

Астрофизикхэр дызытес вагъуэ лэкъумым (ЩIы Хъурейм) къыдекIуэкI Мазэр уахэм пкъыгъуэ-пкъыгъуэу щызэхыхьэу щызэпцIыжа зэманым ехьэлIауэ иджыри къэс яIа Iуэху еплъыкIэм хэплъэжын хуей хъуащ, иужьрей я къэхутэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ.

Зи гугъу тщIыр Германием и Гёттинген къалэм Макс Планк и цIэр зэрихьэу астрономиемрэ астрофизикэмкIэ и университетым Дыгъэм и къэухьыр джынымкIэ щызэхэт гупым я иужьрей къэхутэныгъэрщ.

А щIэныгъэлIхэм, иджырей Iэмалхэр къагъэсэбэпу, гупсэхуу зэпаплъыхьащ икIи зэхагъэкIащ илъэс пщIы бжыгъэ ипэкIэ американхэм, «Аполлон» хьэршырыкIуэ кхъухьлъатэмкIэ лъатэу, Мазэм и гущIыIум къыщащыпауэ щыта мывэхэм я зэхэлъыкIэр. КъызэрыщIэкIымкIэ, Мазэр ЩIым ипэкIэ къэунэхуа уафэщIщ, къыдекIуэкI щыхъуари алъандэрэ зэрагугъам нэхърэ нэхъапэIуэкIэщ.

АтIэми, Мазэр щызэпцIа лъэхъэнэм ехьэлIауэ астрономхэм алъандэрэ яIа Iуэху еплъыкIэм зи гугъу тщIы щIэныгъэлIхэм зэхъуэкIыныгъэ гуэри халъхьауэ тхужыIэнукъым. НэхъапэIуэхэми хуэдэу, мы зэманми астрофизикхэр зэрегупсысымкIэ, ди планетэм ещхьу, абы къыдэгъуэгурыкIуэ уафэщIри ткIуаткIуэ щытыкIэм икIыу, жыпхъэ быдэ иIэу щызэпцIыжар илъэс меларди 4,35 - 4,53-кIэ дызэIэбэкIыжмэщ.

ЗэщхьэщыкIыныгъэр зыхуэхьыпхъэр, зэрынэрылъагъущи, Мазэм и къэунэхукIэ къудейрщ.

Астрономхэм я нэхъыбэр алъандэрэ зэрегупсысу щытамкIэ, Мазэр дунейм къыщытехьар лъэхъэнэ жыжьэхэм къыпэгъунэгъурэ хуабжьагъышхуэ зэрихьэу хьэршым къыщызылъэтыхьа Тейя уафэщIыр ЩIы Хъурейм узижагъуэну къыжьэхэуа иужькIэщ.

Зэрегупсысауэ щытамкIи, а къэхъукъащIэ шынагъуэм планетэхэм ткIуаткIуэ щытыкIэм итрэ къыщызэщIэплъауэ (магмэ) къагуигъэхуа я Iыхьэ абрагъуэхэм уэгум зыщызэрашэлIэжри, ЩIы Хъурейм нобэр къыздэсым къыдэгъуэгурыкIуэ Мазэр къагъэщIащ. И ныбжьыр къыщапщытэм, щIэныгъэлIхэм къахуэщхьэпащ магмэр ткIуаткIуэ щытыкIэм къикIыу щызэпцIыжкIэ, и кIуэцIым къыщекIуэкI Iуэхугъуэхэм я хуабжьагъыр зыхуэдизыр нэхъ гурыIуэгъуэ къащызыщI математикэм и IэмалыщIэу компьютер технологиехэм тещIыхьахэр.

Физикэ щIэныгъэм къызэригъэувымкIэ, хьэршым итлъагъуэ вагъуэ нэхъ ин дыдэхэм я деж къыщыщIэдзауэ (ди Дыгъэри абыхэм яхэту), планетэхэм, абыхэм я гъуэгуэгъу спутникхэм, мыдрейуэ, метеоритхэмрэ мывэ скъар такъырхэмрэ я деж щиухыжу, зыр адрейм зыщIешэ, я зэхуаку «къыдэхутэ» гравитацэ губгъуэм уахэм къыщагъэхъу зэпекъу къарухэм я «фIыгъэкIэ». Ауэ щыхъукIи, ахэр псори зыгуэркIэ зэпхащ икIи зэпыщIащ.

Апхуэдэу, ди планетэм пкърыт магмэм щIы щIагъым зэпымыууэ зыщегъазэ, и зы Iыхьэр Мазэм нэхъ пэгъунэгъуу, адрейр нэхъ пэжыжьэу зэрыщытым къыхэкIыу. Хуабэрэ ткIуаткIуэу ар лъэхъэнэ кIыхьым къриубыдэу къыщIызэтенари аращ - зэрызыщигъэхъейм и фIыщIэщ. ЩIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфащэмкIи, арагъэнущ ЩIы Хъурейм къыщыунэхуа гъащIэм зыщиужьынымкIи лъабжьэ быдэ щигъуэтынымкIи шэсыпIэ нэхъыщхьэу къэувар.

Мазэр ди планетэм ауэ сытми къыдэщIыгъу мывэ скъар абрагъуэкъым. АтIэ, еджагъэшхуэхэр зэрегупсысымкIэ, ар димыгъусатэмэ, дыщыпсэу ЩIы Хъурейм иIэнур нэгъуэщI теплъэт, уеблэмэ гъащIэу дызэсэжари къыщымыунэхуххэнкIэри хэлът.

АдэкIэ декIуэтэкIынщи, Мазэр уэгум имытыххамэ, ди планетэм жэщхэр, иджыпсту зэрыщытым хуэмыдэу, куэдкIэ нэхъ пхыплъыгъуейуэ псэми къытехьэлъэу щытынут. ЩIы Хъурейр зи хэщIапIэ псэущхьэхэм (дэри абыхэм дахэту) вындым хуэдэу дызыкIуэцIрымыплъыф жэщым зыгуэрхэр хэтлъагъукIын папщIэ, ди нэхэм, дызэрыпэмыплъауэ, ямылейуэ заужьынут. Хэт ищIэрэ, абы щыгъуэ электроуэздыгъи къамыгупсысынкIэ хъунт.

НэгъуэщI лъэныкъуэкIи дыкъыщеплъынщи, ди планетэм къыщхьэщыт къэщIыгъэ абрагъуэм дунейпсо хым и псыр и пIэм къызэрыришым, зэрызэригъакIуэм къыдэкIуэу, езы ЩIы Хъурейм чыным хэдэу и зыгъэджэрэзыкIэми (и джэлэсым и хъуреягъкIэ) кIэрегъэху, нэхъ пыухыкIауэ къэдгъэлъагъуэмэ, илъэсищэм къриубыдэу зы микросекундкIэ. Илъэс мелуанхэм къызэрекIуэкIауэ, абы къикIыр аращи (щIэныгъэлIхэм къызэрабжамкIэ), Мазэр димыIатэмэ, жэщ-махуэм сыхьэти 8 фIэкIа и кIыхьагъынутэкъым, илъэсыр махуэ 1000 ирикъунут.

Ауэ щыхъукIи, апхуэдиз псынщIагъэ зиIэу и джэлэсым екIэрэхъуэкI ЩIы Хъурейм и щхьэфэм, фIэкIыпIэншэрэ Iэмалыншэу, жьапщэ инхэм зэпымыууэ зыкъыщаIэтынут, хыр ямылейуэ къыщыукъубеинут. КъызэрыбгурыIуэ хъунумкIи, ди планетэм мы зэманым тепсэукI псэущхьэхэм я нэхъыбапIэм ар яхуэхьынутэкъыми, ящыщ куэдыр къыщымыунэхуххэнкIэри хэлът. 

КЪУМАХУЭ Аслъэн.
Поделиться: