«ЦIыхуфIым и цIэр ящыгъупщэркъым», - жаIэ. КъигъэщIар мащIэми, илъэс 49-рэт къыхуиухар, лъэужь дахэ гъащIэм къыхинащ Къулъкъужын Ипщэ къуажэм къыщалъхуа КъуэщIысокъуэ Хьэжысмел Мусэ и къуэм. Зыпэрыхьэ Iуэхур нэгъэсауэ ищIэу, жэуаплыныгъэ хэлъу, цIыхугъэ нэс зыдэплъагъуу дунейм тета КъуэщIысокъуэм и пщIэр и дуней тетыкIэкIэ къилэжьыжат. ЩIэблэм щIэныгъэ етын Iуэхурт и гъащIэр зыхуигъэпсари, хузэфIэкI къигъэнакъым, - щетх а лIы щэджащэм триухуа и тхыгъэм Бэч Хьэлий. - КъуэщIысокъуэ Хьэжысмел 1949 гъэм егъэджакIуэхэр щагъэхьэзыр институтыр къиухри, Къулъкъужын Ипщэ къуажэм дэт пэщIэдзэ школым къагъэкIуэжат. ЕгъэджакIуэу щылэжьами, школ унафэщIу щыщытами и къалэныр нэсу зэригъэзэщIэнырт зыхущIэкъур, зыщIегъэх ищIэртэкъым, егъэлеяуэ цIыху зэпIэзэрытт, щIэблэм щIэныгъэ егъэгъуэтыным и къаруи, и зэмани щымысхьыжу тригъэкIуадэрт.
Зауэ нэужь илъэсхэм цIыхухэр къулейсызыгъэшхуэм хэтащ. Абы къыхэкIыу куэдым я сабийхэр еджапIэм яхуэгъакIуэртэкъым. Хьэжысмел ар Iуэху ищIщ, ищхьэкIэ щыIэ унафэщIхэри зыдигъэIэпыкъури, сабий куэд школым къришэлIэжауэ щытащ. Къулъкъужыныпс цIыкIум и бжьэпэм къытет Абзуанхэ я унэжь дыщеджэм дыщIэмыхуэж щыхъум, абы и фIыгъэкIэ пэш нэхъ хуитхэр зиIэ клубым дыщеджэну дагъэкIуауэ щытащ. ИужькIи сабийхэр зыхуей хуэзэу еджэнымкIэ щытыкIэ хъарзынэхэр къахузэгъэпэщынымкIэ хузэфIэкI илэжьу псэуащ.
Зэ еплъыгъуэкIэ КъуэщIысокъуэр цIыху ткIийуэ къащыхъурт. Ауэ нэхъ цIыхуфI, хьэлэл, гуапэ уигъэлъыхъуэнт жыхуаIэм хуэдэт. Пэжщ, мыхъумыщIагъэ пщIэуэ, еджэным зыщIебгъэхыу, нэхъыжьхэм егъэджакIуэхэм, пщIэ-нэмыс яхуумыщIу идэнутэкъым. Апхуэдэхэр зыдилъэгъуахэми, я щыуагъэхэр ягуригъэIуэжырт, дахэу иущийрт. «Нэхъыщхьэр цIыху тэмэм къыфхэкIынырщ, хьэл-щэн дахэ, гъэсэныгъэ фхэлъынырщ, фи нэхъыжьхэр фымыгъэукIытэу, яхуэфащэу фыпсэунырщ. Псори еджагъэшхуэ, щIэныгъэлI фымыхъуныр Iэмалыншэкъым, цIыху хуэдэу дунейм фызэрытетыным фыпылъ, ари Iуэху къызэрыгуэкIкъым икIи тыншкъым», - жиIэрт абы. И макъыр иIэтауэ псалъэу е губжьауэ жимыIэпхъэ къыжьэдэкIауэ зылъэгъуа щыIэу къыщIэкIынкъым ар. Щабэу, ауэ и псалъэр куууэ къыппкърыхьэу апхуэдэут къызэроущиер. Арагъэнт цIыкIухэр абы хуабжьу щIыщыукIытэр, щIыфIэлIыкIыр.
Хьэжысмел и дерсхэр щIэщыгъуэу икIи гъэщIэгъуэну иригъэкIуэкIырт, абы къыхэкIыуи и предметыр дыщиIэ сыхьэтыр къытхуэмыгъэсу дыпэплъэрт. ЩIэныгъэншагъэр тхьэмыщкIагъэу зэрыщытыр, псынщIэу зызыхъуэж зэманым удекIун папщIэ нэхъыбэ зэрызэбгъэщIэным узэрыхущIэкъупхъэм сытым дежи дыкъыхуриджэрт. КъуэщIысокъуэ Хьэжысмел я щапхъэт къыдэлажьэхэми. Абы и Iуэху зехьэкIэр я гъуазэу, и чэнджэщхэм тету гупым я лэжьыгъэр ирахьэкIырт. Псом хуэмыдэу КъуэщIысокъуэр иригушхуэрт иригъэджахэм езым и IэщIагъэр къыщыхахыжкIэ.
ЦIыху гумызагъэт Хьэжысмел. Къуажэм щекIуэкI зы Iуэхугъуи гулъытэ хуимыщIу къигъанэртэкъым. Ар ирипIейтейрт къуажэдэсым я псэукIэм, колхозым и щыщIэныгъэхэм. Абыхэм триухуэ и тхыгъэхэр газетым къытрыригъадзэрт.
Тхэн Iуэхуми зэфIэкI хъарзынэхэр къыщигъэлъэгъуащ КъуэщIысокъуэ Хьэжысмел. Ар Урысейм и ТхакIуэхэм я союзым хэтащ. Абы повестрэ рассказу куэд итхащ. 1962 гъэм «ФатIимэ», 1968 гъэм «Подвалым къыщыхъуар» тхылъхэр дунейм къытехьауэ щытащ.
КъуэщIысокъуэ Хьэжысмел щхьэгъусэ хуэхъуа Лыджыдэ Зое Сэрмакъ къуажэм щыщщ. И IэщIагъэкIэ ари егъэджакIуэт. Зое япэщIыкIэ Сэрмакъ, итIанэ Къулъкъужын Ипщэ дэт курыт школхэм щылэжьащ. Зэщхьэгъусэхэм сабиитху зэдагъуэта нэужь, лэжьыгъэр къигъанэри, унагъуэр зехьэным и гъащIэр теухуауэ псэуащ.
КъуэщIысокъуэ зэщхьэгъусэхэм унагъуэ хъуэпсэгъуэ къызэранэкIащ. Адэ-анэм я лъэужьым ирикIуащ я бынхэри абыхэм я щIэблэхэри. Хьэжысмелрэ Зоерэ я къуэ пажэ Хьэжпагуэ 1977 гъэм Къулъкъужын Ипщэ къуажэм и курыт еджапIэ №1-м лэжьэн щыщIидзауэ щытащ. ЩIалэ курытыр, Владимир, художник Iэзэт. Абы и IэдакъэщIэкIхэм ущрихьэлIэрт республикэм къыщыдэкI газетхэмрэ журналхэмрэ. ЩIалэ нэхъыщIэ Роберт илъэс 34-м философие щIэныгъэхэм я доктор хъуащ, профессорщ, КъБКъУ-м философиемкIэ и кафедрэм и унафэщIщ, УФ-м щIэныгъэ нэхъыщхьэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэщ, студентхэмрэ аспирантхэмрэ зэреджэн тхылъ, монографие куэд и Iэдакъэ къыщIэкIащ. ХъыджэбзитIым я нэхъыжь Фаризэт (Мамбэтхэ я нысэщ) Къубэ-Тэбэ дэт курыт школ №2-м адыгэбзэмрэ литературуэмкIэ егъэджакIуэу щыIэщ. Абы къыкIэлъыкIуэ ФатIимэ (АфIэунэхэ я нысэщ) и адэ Хьэжысмел и гъащIэм и иужьрей илъэсхэм зи унафэщIу щыта курыт школ №2-м урысыбзэмрэ литератруэмкIэ щрегъаджэ. Абы и хъыджэбзищри адэшхуэ-анэшхуэм я лъагъуэм ирикIуэжащ.
Хьэжысмел илэжьа IуэхуфIхэм къыпэкIуэу къыхуагъэфэщащ «И лэжьыгъэфIым папщIэ. Лениныр къызэралъхурэ илъэси 100 зэрырикъур ягъэлъапIэу» медалыр, « РСФСР-м цIыхубэм щIэныгъэ егъэгъуэтынымкIэ и отличник» цIэ лъапIэр къыфIащащ. Пэжщ, абы зэфIигъэкIар къэплъытэмэ, нэгъуэщI дамыгъэ лъапIэхэри, щIыхьыцIэхэри хуэфащэт.
КъуэщIысокъуэм хуэдэу сыт и лъэныкъуэкIи щапхъэу, IуэхуфI куэд илэжьыным хущIэкъуу дунейм тетыфыр мащIэщ. Апхуэдэхэм я зэфIэкIэр бгъэкIуэди пщыгъупщи хъунукъым».
