Зи зэманыр имыкI Iуэху

ЛIыхъужьхэм я фэеплъыр хъумэным, дзэ Iуэху хэхам хэтхэм яхуэфащэ пщIэ яхуэщIыным щолIалIэ ди къэралым. Нэхъ мащIэкъым цIыхубэр сыт щыгъуи зэкъуэту, Хэкум хуэпэжу къызэрыгъуэгурыкIуам нобэрей щIэблэр щIэпIыкIыным, ахэр хэкупсэу, я тхыдэр ящIэу къэгъэхъуным хуэгъэза лэжьыгъэри.

Тэрч районым хыхьэ Курп Ипщэ къуажэм дэт курыт еджапIэм и школ музейм тхыдэ дэфтэрхэмрэ хьэпшыпхэмрэ зэрыщахъумэм и мызакъуэу, еджакIуэхэр щIэныгъэ-къэхутэныгъэ Iуэхухэми драгъэхьэх. 2022 гъэм ТекIуэныгъэм и музейм (Москва къалэ) и къэпщытакIуэ гупым и унафэкIэ, мы еджапIэр хагъэхьащ Урысейм и школ музейхэм зэрызрагъэужь и программэм.

- Ди школыр инкъым, еджакIуи 140-рэ диIэу аращ. Ауэ мы еджапIэм дэтхэнэми гулъытэ щегъуэт, сабийхэм щIэныгъэ ябгъэдэлъхьэным къищынэмыщIа, ди егъэджакIуэ 24-ри хущIокъу абыхэм я гъэсэныгъэми, - жеIэ еджапIэм и унафэщI Шэрий Раметэ. - Сыт ди школыр адрейхэм къазэрыхэщыр, жыпIэмэ, Дзэ ЩIыхьым и музей цIэрыIуэр зэрыдиIэрщ. Ар къызэригъэпэщауэ щытащ, Iэщыж Лолэ. Музейр лIэщIыгъуэ ныкъуэ хъуауэ къогъуэгурыкIуэри, абы щIэлъхэр зырызыххэурэ а бзылъхугъэм зэхуихьэсауэ щытащ икIи нобэ абы и цIэр зэрехьэ. Мы зэманым ди музейм щIэлъщ хьэпшып мини 2-рэ ныкъуэм щIигъу. ШколакIуэхэм яхуэгъэзауэ абы къалэнышхуэ егъэзащIэ, ди блэкIар ящIэу къегъэхъу. Къыхэзгъэщынут, «Дэтхэнэ сабийми и ехъулIэныгъэ» федеральнэ проектым и фIыгъэкIэ, ди музейр иджырей IэмалхэмкIэ къызэгъэпэща зэрыхъуари.

1941 - 1945 гъэхэм Кавказ Ищхъэрэм зэхэуэ нэхъ гуащIэ дыдэхэр щекIуэкIа и щIыпIэхэм Курп лъагапIэхэр ящыщщ. Мы школ музейм щахъумэ абдеж къыщагъуэтыжауэ щыта Iэщэхэмрэ зауэлIхэм я хьэпшыпхэмрэ. Иужьрей дыдэу къаIэрыхьахэм ящыщщ дзэ кхъухьлъатэм и дамэм и пкъыгъуэр.

- Курп лъагапIэхэм къыщыдгъуэта зы жетоным тет бжыгъэхэмкIэ къэтхутащ ар кхъухьлъатэзехуэ Козлов Владимир ейуэ зэрыщытар. Ди еджакIуэхэри хэту едгъэкIуэкIа къэхутэныгъэм къигъэлъэгъуащ ар 743-рэ кхъухьлъатэзехуэ полкым зэрыхэтар, - пещэ Шэрийм. - Архив Нэхъыщхьэм къызэрыщытщIамкIэ, лIыхъужьыр 1917 гъэм къалъхуащ, Дзэ Плъыжьым къулыкъу щищIэну 1938 гъэм ираджауэ щытащ. Хэку зауэшхуэм и илъэсхэм ар 75-рэ лъэтат икIи нобэр къыздэсым хъыбарыншэу кIуэдауэ къалъытэрт. Къэлъыхъуэныгъэ лэжьыгъэхэм япкъ иткIэ, дэ дадолажьэ ди къэралым и щIыналъэ зэмылIэужьыгъуэхэм я школ музейхэм. Нэхъ жыджэру Iуэху зыдэтщIэхэм ящыщщ Краснодар щIыналъэм хыхьэ Темрюк районым и Стрелкэ къуажэм и курыт еджапIэ №5-р. Абы и лэжьакIуэхэр къыщедгъэблэгъам, лагъымщIэх Iэмэпсымэ къытхуздахьауи щытащ. А школ музейм зэрехьэ 317-нэ Будапешт фочауэ дзэм и цIэр. ФщIэуэ къыщIэкIынщ гупыр ди Курп лъагапIэхэм зэрыщызэуар. Абы щхьэхуэу тедухуащ ди музейм и зы плIанэпэ, лIыхъужьхэм я цIэхэмрэ я сурэтхэмрэ къыщыгъэлъэгъуауэ. Псэемыблэжу зэуа 317-нэ полкыр етIуанэу зэрагъэпэщыжауэ щытащ, япэ гупыр зэрыщыту хэкIуэда нэужь. Апхуэдэу бийр яIыгъащ икIи ди щIыпIэм и щхьэхуитыныгъэр яхъумащ. Абы хэтахэм хуагъэфэщащ «Кавказыр зэрахъумам папщIэ», «Венэ къызэращтам папщIэ», «Будапешт къызэращтам папщIэ» «Германием зэрытекIуам папщIэ», «Японием зэрытекIуам папщIэ» медалхэр.

Шэрий Раметэ зэрыжиIэмкIэ, школ музейм щылажьэхэмрэ еджакIуэхэмрэ зэгъусэу ядж дзэ Iуэхухэр зэрекIуэкIам и журналыр. НапэкIуэцI 500-м щIигъу хъу тхылъым къыщыхьа дэфтэрхэм зыщагъэгъуазэ. Псалъэм папщIэ, Раметэ зи гугъу къытхуищIыж гупым хэтахэр лъэпкъкIэ зыщыщыр абдеж наIуэу къыщыгъэлъэгъуауэ къахутащ: урыс-украин лъэпкъхэм щыщхэр процент 87,5-рэ хъурт, проценти 5 яубыдырт белорусхэм, журтхэм, ермэлыхэм, къэнар - нэгъуэщI лъэпкът.

«Апхуэдэу лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм щыщхэр зыр адрейм бгъурыту зэуащ, зэрыпхъуакIуэхэр ирахужьэжыху. Дивизэм и унафэщIу хахауэ щыта Шварёв Николайрэ абы и щхьэгъусэ Валентинэрэ щэнейрэ ди школ музейм къэкIуащ. Бзылъхугъэр, уеблэмэ ди IуэхущIапIэм къыхуэупсат дзэ щIыIутелъкIэ, - жеIэ школ унафэщIым. - Курп лъагапIэхэм зэхэуэхэр зэрыщекIуэкIам ныбжьыщIэхэр щыхэдгъэгъуазэкIэ, ахэр дэфтэрхэм къыпхубгъэдэшыжыркъым, апхуэдизкIэ тхыдэр яфIэхьэлэмэтщи. Абыхэм жаIэ: «Зэманыр зэрыблэлъэтар зыхэтщIакъым». Тхыдэ мыхьэнэ зиIэ дэфтэрхэр, хьэпшыпхэр бджыну, къэпхутэну зэрыщхьэпэм къищынэмыщIа, ар иджыи лэжьыгъэ гъэщIэгъуэнщ. Ди сабийхэр жыджэру хэтщ егъэджэныгъэ, хэзыгъэгъуазэ Iуэху зэхуэмыдэ куэдым икIи сыт щыгъуи къыхожаныкI.

Мы школ музейм и лэжьыгъэр къызэрехъулIэм и щыхьэту къэбгъэлъагъуэ хъунущ ар Урысейм и щIыналъэ 26-м ящыщу «Зи зэманыр имыкI» Iуэхум зэрыхэтыр.