ХэкIыпIэншэу «хъумакIуэншэщ»

Астрофизикхэр алъандэрэ зэрегупсысамкIэ, Марсыр, ди ЩIы Хъурейм ещхьу, лъэхъэнэ жыжьэхэм я деж къыщыщIэдзауэ, хьэуа IувкIэ къэухъуреихьыжарэ, и щхьэфэм жьыи псыи щытебгъуатэрэ псэ зыIутхэми уащыщыхуэзэу къэгъуэгурыкIуа уафэщIт. ИкIи, ар зи къекIуэкIыкIа планетэм уахэм къыщызылъэтыхь «егъэзыпIэншэ» гуэр къыщыжьэхэуэри, дуней щытыкIэу иIам и жьыуэпсым зэуэзэпсэу зыщригъэхъуэжат - щхьэщыта хьэуар тригъэкъэбзыкIри, уэгу жыжьэм ирипхъэжат. Апхуэдэ Iуэху еплъыкIэт, къытедгъэзэжынщи, Марсым ехьэлIауэ астрофизикхэм иджыри къыздэсым яIар. 

АрщхьэкIэ, Maven хьэршырыкIуэ спутникыр къагъэсэбэпу (триха сурэтхэм япкъ иткIэ), щIэныгъэлIхэм ирагъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, а планетэм и щхьэфэм, зэрыжаIэу, жьыи псыи щызэтезыIыгъэфын атмосферэ гуэр щыщыIауэ къэлъытэныр, ди жагъуэ зэрыхъунщи, лъабжьэншэу къыщIидзыжащ.

ГъэщIэгъуэнщ, ауэ дыщыпсэу ЩIы Хъурейм къэзыухъуреихь хьэуар щызэтезыIыгъэр абы и магнитосферэрщ, нэгъуэщIу жытIэмэ, и малъхъэдис губгъуэу къаруушхуэ зиIэмрэ Дыгъэм къыпкърыпсыкI зэщIэузэда мэскъалхэмрэ щызэIущIэкIэ къагъэщI «хъумакIуэ» телъыджэрщ. 

Ауэ щыхъукIи, зи гугъу тщIы Maven хьэршырыкIуэ спутникыр къагъэсэбэпу астрофизикхэм иджыблагъэ ирагъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэм къарикIуам ятетщIыхьмэ, Марсым и малъхъэдис губгъуэр апхуэдизу махэIуэщи, Дыгъэм и «жьыхур» зылъимыгъэIэсын хузэфIэкIыркъым. Зи гугъу тщIы щIэныгъэлIхэм къызэрыхагъэщымкIи, абы и щхьэфэм жьы гуэри къыщемыпщэу щIумылъагъунум и щхьэусыгъуэри аращ.

ЖытIам дриплъэжмэ, дызыхуэкIуэ зэман жыжьэхэм къриубыдэу, Марсым и щIыIум, жьыр щызэтриIыгъэфын хуэдэу, атмосферэ гуэри къыщызэбгъэпэщыныр щхьэгъэпцIэжщ. Абы къикIыр аращи, цIыхухэр, а уафэщI жыжьэм нэса иужькIи, пIалъэ гуэркIэ къыщызэтеувыIэфынур и щIыщIагъым къыщызэрагъэпэщ хъуну екIуэлIапIэхэрщ. 

Телъыджэр аращи, Maven хьэршырыкIуэ спутникыр уахэ жыжьэм изыутIыпщхьахэм ар, гъэ дызэрытым и гъатхэпэм ирихьэлIэу, яфIэкIуэдыпэным иIэжар мащIэ дыдэщ. КъызыхэкIам дытепсэлъыхьмэ, а кхъухьлъатэм Марсым и хъуреягъыр алъандэрэ къызыхуэтыншэу къезыгъэлъэтыхьа и Iэмэпсымэхэр зэIыхьэу зэрыхуежьарт. Арати, спутникыр «щхьэрыуэу» зэкIэрэхъуэкI Марсым щемыхуэхыпэн папщIэ, абы нэхъ пасэу пкъралъхьа нэгъуэщI Iэмэпсымэу вагъуэхэм кIэлъыплъыным хуэгъэпсар ЩIы Хъурейм щыIэ астрофизикхэм электрон IэмалхэмкIэ щыIуадзащ. 

Апхуэдэ щIыкIэм тету «къагъэбэдзэуэжа» кхъухьлъатэм адэкIи зэхуихьэсыфыну щогугъ а уафэщIым нэхъ пасэу траутIыпщхьауэ щыта Curiosity, Perseverance марсырыкIуэ Iэмэпсымэхэмрэ абыхэм щIэгъэкъуэн-дэIэпыкъуэгъуу къащхьэщыт MRO, TGO, Mars Odissey, Mars Express спутникхэмрэ Марсым къыщекIуэкIхэм теухуауэ зэхуахьэсынухэр ЩIым щыIэ щIэныгъэлIхэм къыIэрагъэхьэфыну.