УрысыбзэкIэ адыгэ унэцIэхэм ящыщ куэдыр зэратхыр сфIэмытэмэму илъэс зыбжанэ хъуауэ абы сыкIэлъоплъ, материал зэхузохьэс, унэцIэ щхьэхуэхэр щIызоджыкI, бзэ щIэныгъэм ипкъ иткIэ зэпкърызох, зызогъэзахуэ. Иджы мурад сщIащ абы кърикIуа си гурыгъу-гурыщIэхэмкIэ ди щIэныгъэлIхэмрэ IэщIагъэлIхэмрэ, журналистхэмрэ тхакIуэхэмрэ, гъуазджэмрэ щэнхабзэмрэ я лэжьакIуэхэм, ди лъэпкъ уардэм и къэкIуэнум игъэпIейтей дэтхэнэми садэгуэшэну. Зи гугъу щIыпхъэ псори зы тхыгъэм къыщызмыIуэтэф-ми, гу зылъыста зыбжанэм я щапхъэ къэсхьынщ.
ГурыIуэгъуэкъым икIи ар бзэм и хабзэ гуэрым теткъым хьэрф «Е»-кIэ къыщIидзэ адыгэ унэцIэхэм ящыщ зыбжанэр (Едэкъуэ, Едгъул, Елбэд, Елдар, Елгъэр, Елмэс, Ерыпсэу, Ерыстау, Ержыб, Елъыхъу, Ефэнды, Елджар) урысыбзэкIэ щызэрадзэкIкIэ хьэрф «э»-кIэ къригъажьэу щIатхыр (Эдоков, Эдгулов, Эльбердов, Эльджаров, Эльдаров, Эльгаров, Эльмесов, Эрипсоев, Эристов, Эржибов, Этлухов, Эфендиев. КъимыдэкIэ, Едэкъуэ (Эдоков), Ерыпсэу (Эрипсоев), Ерыстау (Эристов) унэцIэхэр зэхуэкIуэу е зэтехуэу, къэплъытэ хъунукъым.
Бахъсэн районым дызыщрихьэлIэ унэцIэхэм ящыщ зыбжанэм сыкъытеувыIэнщ. Псалъэм папщIэ, «Абзыуан» унэцIэр сыт «Абзевамов» щIэхъуар? «Уэзрокъуэ» унэцIэр сыт «Азрокову» щIатхыр? Мы унэцIэр «Озрокову» щатхи щыIэщ, ауэ тIум нэхъри нэхъыфIкъэ «Уазроков» жаIэу ятхмэ?
«Ахъуэбэч» унэцIэр щхьэ «Ахабекову» тхын хуей? «Ахубеков» жиIэу тхамэ, нэхъ тэмэмкъэ? Хьэмэрэ «АфэщIыж» унэцIэр сыт «Афасижев» щIэхъуар? Бзэ щIэныгъэм къызэрилъытэмкIэ, хьэрф «щ»-р зэи «с»-м хуэкIуэнукъым. Абы къыхэкI- кIэ «Афашижев» жыIэни тхыни хуейщ.
«Бырхьэм» унэцIэр «Берхамов» жиIэу птхыныр тэмэмкъым хьэрф «ы»-р «е»-м зэрыхуэмыкIуэм къыхэкIкIэ. Пэжыр «Бирхамов» жыIамэщ. «Бырсекъуэ» унэцIэри аращ - «Бирсеков» жыIэпхъэщ икIи тхыпхъэщ. Мыпхуэдэ дыдэщ «Быкъыш» унэцIэри. «Бэлэтокъуэ» унэцIэр «Болотоков» жиIэу щIэптхын щхьэусыгъуэ лъэпкъ щыIэкъым. «Борэн» унэцIэр «Буранов» жиIэу тхыныр тэмэмкъым «Боранов» жыIэни тхыни хуейщ. Аращ пэжри.
Хьэрф «Д»-кIэ къыщIидзэ унэцIэхэм я тхыкIэми хьэдэгъуэдахэ гуэрхэр хэтщ: Джазэ - Газов, Джатэрывэ - Гетериев, Джэдмышх - Гедмишхов, Джатэжьокъуэ - Готажоков, Дыджэ - Дыгов, жыхуаIэхэр. Апхуэмыдэ дыдэми, «Дэбагъуэ» унэцIэр зэратхымкIи (Добагов) акъылэгъу ухъу хъунукъым.
«Жыкъуэ» унэцIэр «Жуков» жиIэу, «Дзэмыхь» унэцIэр «Замихов» жиIэу, «Дзасэжь» унэцIэр «Засежев»-у жиIэу зэратхыр тэмэму хэт жиIэфын? «Дабагов», «Дзамихов», «Дзасежев» жыIамэ икIи тхамэ нэхъ тэмэмкъэ?
«Къалэбэч» унэцIэр «Колобеков» жиIэу, «Кхъуэтепыхьэ» унэцIэр «Котепахов»-у, «Гувэжыкъуэ» унэцIэр «Куважуков»-у щIэптхын щхьэусыгъуэ щыIэу слъагъуркъым, икIи «Калабеков», «Кхуатепихов», «Гуважуков» жыIэныр нэхъ тэмэму къысщохъу.
Адыгэбзэм и хабзэм тету мы Iуэхум убгъэдыхьэмэ, «Мамыхъу» унэцIэр «Мамухову» зэратхыр сфIэзахуэкъым, сыту жыпIэмэ, хьэрф «ы»-р «у»-м хуэкIуэнкIэ Iэмал иIэкъым, абы къыхэкIкIэ мы унэцIэр «Мамихов» жиIэу тхыпхъэу къызолъытэ (хьэрф «ы»-р тыншу «и»-м хуэкIуэ хабзэщи). «Молай» унэцIэр «Молоев» жиIэу щIатхыр гурыIуэгъуэкъым, икIи «Молаев» жиIэу тхыпхъэу къызолъытэ.
Щхьэхуэу тепсэлъыхьыпхъэщ «Мэрзей» унэцIэм. Мы унэцIэм тхыкIэ зэмылIэужьыгъуэхэр яIэу лъэпкъ куэдым я деж щызокIуэ. УнэцIэм ущрохьэлIэ адыгэхэм, асетинхэм (осетинхэм), балъкъэрхэм, къэрэшейхэм, тэтэрхэм, таджикхэм, туркмэнхэм я деж. «Мэрзей» унэцIэр урысыбзэкIэ зэратхыр бзэ щIэныгъэм зыкIи къезэгъыркъым: хьэрф «э» кIэщIыр «и»-м хуэкIуэнкIэ Iэмал иIэкъым. Абы къыхэкIкIэ ар Iэмал имыIэу Iуэхум къыхэлъытапхъэщ.
Псори дызэса «Нэгумэ» унэцIэри урысыбзэкIэ зэрытхар тэмэму къэплъытэ хъунукъым: «Нэгумэ»-р «Ногмов» жиIэу. Сэ нэхъ сфIэзахуэр «Нагумов» жиIэу тхыныр арат. «Ногмов»-р нэгъуэщI унэцIэм хуэдэ мэхъу.
«Уэзы», «Уэдыжь», «Уэтэр», «Уэзынжокъуэ», «Уэсмэн» унэцIэхэр, нэгъуэщI зыгуэрхэри хьэрф «о»-кIэ къыщIидзэу «Озов», «Одижев», «Отаров», «Озенжоков», «Османов» жиIэу зэратхыр сфIэтэмэмкъым. Сыт мы унэцIэхэри, абыхэм яхуэдэ нэгъуэщI унэцIэхэри адыгэбзэкIэ къызэрапсэлъым хуэдэу, «Уазов», «Уадижев», «Уатаров», «Уазинжоков», «Уасманов» жиIэу птхы щIэмыхъунур?
«Тхьэкъуахъуэ», «Хьэмырзэ», «Хьэщыкъуей», «ХъуэкIуэн» унэцIэхэм я урысыбзэ тхыкIэр сфIэзахуэкъым, ахэр адыгэбзэкIэ я къэпсэлъыкIэм зэрытемыхуэм икIи зэрыпэжыжьэм къыхэкIкIэ: Тхьэкъуахъуэ - Тхакахов, Хьэмырзэ - Хамизов, Хьэщыкъуей - Хашукаев, ХъуэкIуэн - Хоконов, Хъуэт - Хотов. Мы унэцIэ цIэрыIуэхэр зэрытхыпхъэу сэ сфIэзахуэр: «Тхакуахов», «Хамирзов», «Хашикоев», «Хуаконов», «Хутов» жиIэущ. Абыхэм я тхыкIэр куэдкIэ нэхъ сфIэпэжщ.
«Щокъуий», «Щокъул», «Шырыкъу» унэцIэхэм я урыс тхыкIэм зэхъуэкIыныгъэ гуэрхэр хэлъхьапхъэу къызолъытэ. Иджы зэратхым хуэмыдэу, ахэр: «Шокуев», «Щокулов», «Шириков» жиIэу тхыпхъэу хузогъэфащэ, икIи апхуэдэ тхыкIэр нэхъ сфIэзахуащ.
«Жамбей» унэцIэр ди лъахэм и щIыпIэ зытIущым щызокIуэ. Псалъэм папщIэ, мы унэцIэм ущрохьэлIэ Налшык къалэми, Бахъсэн, Лэскэн районхэм хыхьэ къуажэхэми. Лэскэн районым и Урыху къуажэм щыпсэу Жамбейхэмрэ абы къыдэкIауэ нэгъуэщI щIыпIэ гуэрхэм щыпсэухэмрэ я унэцIэр пэжу ирагъэтх - «Жамбеев» жиIэу. Ауэ Бахъсэн районым хыхьэ Дыгулыбгъуей жылэм щыпсэу «Жамбейхэм» я унэцIэр «Жамбаеву» зэратхыр тэмэмкъым. Бахъсэн къалэм дэс Жамбейхэми я унэцIэр мытэмэму «Жамбаев» жиIэу ятх, ауэ абыкIэ къуаншэр къэщIэгъуейщ. Дапщэщи адыгэбзэм и хабзэхэр Iуэхум къыхэлъытэн икIи, Iэмал зэриIэкIэ, абыхэм тетын хуейуэ къызолъытэ. Аращ ахэр щIыщыIэр.
Бахъсэн районым нэхърэ мынэхъ мащIэу Дзэлыкъуэ щIыналъэми щыIэщ зи гугъу щIыпхъэ, зи тхыкIэр мытэмэм унэцIэхэр. Псом япэу гу лъытапхъэщ «Гугъуэт», «Мырзэкъан», «ПщыукI», «Пщыунэ» унэцIэхэм тхыкIэ зэхуэмыдэхэр зэра- Iэм. Псалъэм папщIэ, «Гугъуэт» унэцIэр щIыпIэ зытхухым зэщхьэщыкIыу щатх: Дзэлыкъуэкъуажэ, Дзэлыкъуэдэс, Къармэхьэблэ, Чыщбалъкъ, Светловодскэ, Белокаменскэ къуажэхэм адыгэбзэкIэ - «Кугъуэт»-у, урысыбзэкIэ «Куготов» жиIэу щатх. Дженал, Зольскэ, Октябрьскэ къуажэхэм, нэгъуэщI щIыпIэхэми мы унэцIэр «КIугъуэт»-у щатх. УнэцIэм зэтехуэу зы тхыкIэ иIамэ, нэхъыфIт.
Мырзэкъан унэцIэри зэм «Мырзэкъан»-у, языныкъуэми Мурзэкъан-у ятх. А тIум дэтхэнэра нэхъ пэжыр? УнэцIэр лъабжьитIу зэ- хэлъщ: «Мырзэ»-рэ «къан»-у. Шэч хэмылъу унэцIэр лIыщIэ «Мырзэкъан»-м къытекIащ. Ар япэу. ЕтIуанэу, адыгэцIэхэм ущрихьэлIэр-къым. «Мурзэкъан», «Мурзэбэч», «Хьэмурзэ» цIэхэмрэ, абыхэм яхуэдэ нэгъуэщI фIэщыгъэхэм- рэ. Абы къыхэкIкIэ мы унэцIэр «Мырзэкъану» къэпсэлъыпхъэу икIи тхыпхъэу къызолъытэ.
«Хьэжы» унэцIэр - «Аджаеву»-у; «Бырсекъуэ» унэцIэр - «Барсуков»-у; «БжэныкIэ» унэцIэр - «Бжеников-у; «Джыджий» унэцIэр - «Гигиев»-у; «Угъурлы» унэцIэр - «Огурлиев»-у; «Уэзрокъуэ» унэцIэр - «Озроков»-у; «Елчэпар» унэцIэр - «Эльчапаров»-у»; «Пщыунэ» унэцIэр - «Пшунов»-у («Пшиунов»-у тхыпхъэщ); «УэнащIэ» унэцIэр - «Уначев»-у; «ХьэтIохъущокъуэ» унэцIэр - «Атажукин»-у; «Бжьэдыгъу» унэцIэр - «Бжедугов»-у; «Выкхъэ» унэцIэр «Виков»-у; «Гъыдзэ» унэцIэр - «Гадзев»-у; «КIэмыргуей» унэцIэр - «Камергоев»-у зэратхыр тэмэму убжыныр щыуагъэщ. Мы унэцIэхэм я тхыкIэр бзэ щIэныгъэм и хабзэм къезэгъыркъым.
Ашэбей (Малкэ) къуажэжьым щыщу хьэрф «у»-кIэ къыщIидзэхэу: Уэгъурлы, Уэзы, Уэзрокъуэ, Уэршэкудыгъу, Уэщхъун унэцIэхэр хьэрф «о»-м хуагъэкIуауэ - Огурлиев, Озов, Озроков, Оршокдугов, Ошхунов жиIэу адыгэбзэм и хабзэм къемызэгъыу зэратхыр тэмэмкъым. Хьэрф «у»-р зэи хьэрф «о»-м хуэкIуэнукъым. Абы къыхэкIкIэ мы унэцIэхэри абыхэм яхуэдэ нэгъуэщI унэцIэхэри хьэрф «у»-кIэ къыщIидзэу - Угурлиев, Уазов, Уазроков, Уаршакудугов, Уашхунов жиIэу къэпсэлъыни тхыни хуейщ.
Ашэбей жылэшхуэм зи тхыкIэр мытэмэм нэгъуэщI унэцIэ куэди щызокIуэ. Абыхэм ящыщщ ПщыукI унэцIэр. Ар «Пшуков»-у зэратхыр тэмэмкъым, сыту жыпIэмэ ар итIа- нэ нэгъуэщI унэцIэ мэхъу: ПщыукIым къикIыр пщыр зыукIщ, Пщыкъуэр - пщым и къуэщ.
Нэхъ хьэлэмэтыжыр Тэшэло унэцIэр урысыбзэм зэрыхуагъэкIуарщ. ЗыкIи емылIалIэу ар «Ташилов» жиIэу ятхри зэфIагъэкIащ. Ауэ ар тэмэмкъым, адыгэкIэ Тэшэло унэцIэр пэжмэ.
Иджы Лэскэн щIыналъэм щыщ къуажэхэм щызекIуэ (дызыщрихьэлIэ) адыгэ унэцIэ зи тхыкIэр сфIэмызахуэхэм кIэщI дыдэу я гугъу сщIынщ.
Псом нэхърэ нэхъ сфIэхьэлэмэтыр икIи нэхъ къысхуемыгъэзэгъыр хьэрф «у»-кIэ къыщIидзэ адыгэ унэцIэу Уэдыхь, Уэзынжокъуэ, Уэрдэшокъуэ, Уэркъуасэ, Уэрэзей, Уэршокъуэ жыхуиIэхэр, абыхэм яхуэдэхэр зэратхырщ. Мы унэцIэхэм ящыщу япэу адыгэ тхыдэм хыхьар икIи нэхъ увыпIэшхуэ щызубыдар Уэдыхь унэцIэр аращ. Дэфтэр хъумапIэхэм щIэлъ тхыгъэхэм, тхыдэтх
хэмрэ къэрал къулыкъущIэхэмрэ, тхакIуэ щхьэхуэхэмрэ къалэн пыухыкIа яIэу къэзыкIухь зыплъыхьакIуэхэмрэ (путешественникхэмрэ) я тхыгъэхэм - ижь-ижьыж лъандэрэ Уэдыхь унэцIэр тхыкIэ зэхуэмыдэм тету къыхощ. Ар урысыбзэкIэ - Уаттих, Ваттих, Адазов жиIэу нобэми а тхыкIэхэм тету къогъуэгурыкIуэ. Ауэ мы унэцIэм и тхыкIэм старославяныбзэм ижь къыщIихуами, Уэдыхь унэцIэр Водахову тхыныр мытэмэ-му къысфIощI. Иджырей урысыбзэм и хабзэм тету ар «Уадахов» е «Уадихов» хъун хуейщ. Хьэфр «у»-кIэ кърагъажьэу ищхьэмкIэ зи угъу щысщIа унэцIэхэри- «Уазинжоков», «Уардашоков», «Уаркуасов», «Уаразаев», «Уашроков» - жиIэу щIэдмытхын щхьэусыгъуэ лъэпкъ щыIэкъым.
«Гугъуэтыж» унэцIэр зэтемыхуэу щIыпIэ щхьэхуэхэм щатх. Мы унэцIэм и тхыкIэр мытэмэму газетхэм къыщытрадзэ щыIэщ. Псалъэм папщIэ, ар Лэскэн Ипщэм «Къэгъуэтыж» жиIэу щатх. УрысыбзэкIэ мы унэцIэр «Коготижев» жиIэу ятхауэ урихьэлIэнущ, ауэ ари тэмэму къэплъытэ хъунукъым. «Гугъуэтыж» унэцIэр иджырей урысыбзэм и хабзэм ипкъ иткIэ «Гугуатижев» жиIэу тхыпхъэщ.
Къемызэгъ дыдэу къысфIощI «Темыр» унэцIэр «Темуров» жиIэу зэратхыр «Темиров» тхыкIэрщ тэмэмыр. «КIыщыкъуэ» унэцIэри аращ - «Кишиков» жиIэу зэрытхыпхъэр нэхъ сфIэтэмэмщ.
Куэд мэхъу дыкъызытеувыIэу зэдгъэзэхуэжын хуейр. Псом хуэмыдэу Джылахъстэней щIыналъэм щыIэщ я тхыкIэ елъытауэ дызыгъэпIейтейхэр. Шэч хэмылъу, щIэныгъэр и лъабжьэу, абыхэм делэжьын хуейт.