Хэкупсэу егъасэ

Тэрч щIыналъэм хыхьэ Ислъэмей къуажэм щыщ Щомахуэ Дусэ адыгэбзэмрэ литературэмрэ Тамбовскэ жылэм дэт курыт школым илъэс куэд лъандэрэ щрегъэдж. Бзылъхугъэ щыпкъэм сабийхэр хэкупсэу, щыпсэу къэралым, щалъхуа щIыналъэм ягурэ я псэрэ хуитхьэщIыкIауэ къэгъэхъуным дапщэщи гулъытэшхуэ хуещI. ЕгъэджакIуэри и нэIэм щIэт ныбжьыщIэхэри дапщэщи жыджэру хэтщ Тэрч щIыналъэм, республикэм адыгэбзэмрэ литературэмкIэ щекIуэкI зэпеуэхэм, зыкъэгъэлъэгъуэныгъэхэм, еплъыныгъэхэм, нэгъуэщI Iуэхугъуэхэм, пэрыт увыпIэхэр къахьу.

Щомахуэри и гъэсэнхэри иужьрейуэ зыхэта зэпеуэхэм ящыщщ  «Лъахэхутэ» проектыр. ПэхуэщIэм къыщыгъэлъэгъуа Iуэхугъуэхэм япкъ иткIэ, Дусэ и еджакIуэхэр и гъусэу Тамбовскэ къуажэм и щIыпIэхэм я фIэщIыгъэхэр джыным хуэгъэпса къэхутэныгъэхэр ирагъэкIуэкIащ. Тхыдэ хъыбархэр, нэхъыжьхэм я Iуэтэжхэр, зекIуэхэм къраха щIэныгъэхэр зи тегъэщIапIэ а лэжьыгъэр ин икIи купщIафIэщ. Ар  хэлъхьэныгъэ ин хъуащ ди щIыналъэм и жылэхэм, щIыпIэхэм фIэщыгъэу яIахэр джынымкIи. Ди щIэджыкIакIуэхэм фи пащхьэ идолъхьэ егъэджакIуэмрэ и еджакIуэхэмрэ ирагъэкIуэкIа къэхутэныгъэм кърикIуахэр.

«Артезианыпс». КъуажэкIэмкIэ щыт псы къыщIэжыпIэр щIыдагъэ къэзылъыхъуэхэм яубрури, абдеж а псыр къыщиудащ, апхуэдэу къагъэнауэ нобэми ныжэбэми къож. Шыгъу хэлъщи, урипщэфIэну, уефэну щIагъуэкъым, жаIэри къуажэм къыдамышэу къагъэнэжащ. ЦIыхухэр ефэркъым, ауэ былымхэм яфIэфIщ, шыгъу зэрыхэлъым щхьэкIэ.

 «Арыкъ», «Акъбащ». Нэгъуейхэр Тамбовкэм къэIэпхъуауэ щытащ, Ахэращ мы джабэ нэкIухэм «Арыкъ» фIэзыщауэ щытар. «Арыкъ до латарэк» жаIэрт абыхэм. Зы лIыжь нэхъ яужь къинати, а махуэм гъуащэри, мо дыгъэ къэракъэм «мыр егъэзыхыгъуэщ» жиIэурэ ехым, къуэкIийм дыхьэурэ зы къуэкIийм икIым, адрейм кIуэурэ мо псым къэсащ. Псым Іугъуалъхьэри: «Яман Арыкъ, Ахъшо Акъбащ» («псыхъуэ хъарзынэ, псы нэху, къабзэ, хужь» къикIыу), - жиIащ. Аращ Акъбащ цІэр къыздикIауэ жаIэр.

 Шэдылъэу, Борыкъуейм унэсыху къамылыгъэу, аргъуей хэзу хэсу щытауэ жаIэж нэхъыжьхэм. А лъагъуэр иджыри иIэщ ди щIыпIэм. Нэгъуейхэм техьэгъуэ уз къеуалIэу, я сабийхэр абы ихьу, езыхэри сымаджэрилэу екIуэкIырти, ди щIыпIэм икIыжащ.

«Акъбащ кIэнауэр». Псыхъуэу тIу диIэщ. Зыр Акъбащ кIэнауэращ, етIуанэр «обводной»-кIэ зэджэу къуажэм и адрей лъэныкъуэмкIэ псыр кърашэкIауэ щыIэр аращ. Инарыкъуей ЦIыкIумрэ Тамбовскэмрэ псы ежэхитIым я зэхуакум дэсщ. Акъбащ каналым щхьэлитI игъэлажьэу щытащ. Псы ежэхыр куут, къаруушхуи иIэти, къуажэдэсхэм езыхэм щхьэл тращIыхьауэ арат.

«Гуащэжьыр щагъэIэса уэх». Ди къуажэм къыдэкIа щIэныгъэлI Щоджэн Хьэзешэ 1929 гъэм япэ дыдэ мы къуажэм къэIэпхъуа унагъуищым ящыщти, зыкъом итхыжащ ди щIыпIэм тeyxyayэ. Абы къихутэжахэм ящыщщ мы уэхым теухуа хъыбарыр. Абы зэритымкIэ, гуащэр ябгэIуэти, и нысэ къомыр залымыгъэкIэ фIэкIа къигъэдэIуэну хуейтэкъым. Зэнысэгъухэм я нэхъыщIэ дыдэм сабий быдзафэ щIэсти, гуащэм имыщIэу щэху цIыкIуу пщэфIапIэмкIэ зыщIигъэмэракIуэри, сабийм и шхын къыщIихащ, жи. «Ар къыщIэпхащ, сэ сымыщIэу!» - жиIэри,  хьэргъэшыргъэм хидзат. Абдежым нысащIэм и гум ирилъхьащ гуащэ ябгэм хуэфI хъуну.

Хьэблэ фызыр нэхъапэм шэщIэхум щызэхуэсу щытащ. Мо фызыжьыр щIымахуэм жьыуэ шэщIэхум кIуэрт, пщэдджыжь нэмэзым, нэху зэрыща щIагъуэ щымыIэу. Мо нысащIэм и дэлъхухэм яжриIэжат гуащэмрэ езымрэ яку дэлъа псалъэмакъым теухуа хъыбарыр. И дэлъхухэр зи лъы къэплъыгъуэ щIалэ къыщIэкIынти, гуащэм и къыдэкIыгъуэм зыкърагъэхьэлIэщ, щIакIуэм кIуэцIагъэджэразэщ, япхъуатэри, КІеикъуэрэ КIеикъуэ цIыкIурэ я зэхуакум деж яхьащ, я макъыр яхъуэжурэ жраIэу: «Мис мы щIыпIэжьым дыгъужьыжьхэм ущедгъэшхынущ, уи залымыгъэм кIэ иумытмэ!» Гуащэр абдежым щIакIуэм зэрыкIуэцIылъу къыщагъанэри, зэшхэр IукIыжащ, зыр Iуащхьэ гуэрым деж кIэлъыплъакIуэу къагъанэри. ЩIакIуэм зыкъыкIуэцIихыжри, гуащэм лъэгуажьэкIэ зридзыхри, Тхьэшхуэм елъэIуащ жи: «Уэ сэ зызбгъэцIыхужауэ аращ, залымыгъэ зэрызесхьам сыхущIегъуэжащ, тобэ къызохьыж. Уэ ди Тхьэшхуэ, ягъэ кIынкъым, мы щIыпIэм псэууэ сихыж. АфIэкIа си псалъэмакъ хьэбли унагъуи зэи зэхахынкъым», - жиIэри. Арати, кIэлъыплъакIуэу къагъэнар цIыхубз гужьеям щэхуу кІэщIэкIуасэри, щIакIуэм етIуанэу кIуэцIигъэджэрэзэжащ, къуажэм къихьыжри, я куэбжэпэ дыдэм деж щIакIуэм зэрыкIуэцIылъым хуэдэу къригъэувэхри, езым зигъэбзэхыжащ. ЗэраIуэтэжымкIэ, гуащэ ябгэр Iэсэлъасэ дыдэ хъуауэ, и нысэхэми ягурыIуэжауэ куэдрэ псэуащ. Мис абы лъандэрэ а щIыпIэм «Гуащэжьыр щагъэIэса щIыпIэкIэ» йоджэ.

«Гъуэншэдж лъапитI». Къаншыуей гъуэгум и сэмэгумкIэ иIэ чэщанэжьым ублэкIа нэужь, къуэкIий бгъуэжьым («широкая балка») ухуозэ. КъуэкIийм и щхьэр цIыхухъу гъуэншэджым и лъапитIу уолъагъу. Дыгъэ къуэкIыпIэмкIэ зы гъуэншэдж лъапэр, ищхъэрэмкIэ етIуанэр щыIэу уIуоплъэ. Нэхъапэм абы гъавэ щыхащIэу щытащ. КхъухьлъатэкIэ абы хущхъуэ тезыкIэхэр лъагэу къыщхьэщыхьа нэужь, IупщIу ялъагъуу щытащ а «гъуэншэдж лъапитIыр».

«Данагъэ». Щоджэн Хьэзешэ и тхыгъэхэм къыхощ «Данагъэ» зи фIэщыгъэ псы цIыкIур. Данагъэр къуажитIым я зэпылъыпIэм хуэзэрт, лъэмыж цIыкIуи телът. Псым и жапIэр ягъэгъущри, «Нахаловкэ» хьэблэм и унэхэр тращIыхьащ.

«Къудалиикъуэ». Къудалиикъуэм (Кудалиевская балка) мэз цIыкIу дэтщ. КъуэкIийм и щхьэм хъарбыз щащIэрт. Ар апхуэдизкIэ щIыфIщи, абы зы хъарбыз щыхъурти, и ІэфIагъыр пхужымыIэным хуэдэт.

Тамбовскэм и Къудалиикъуэм Къаншыуей къыщыщIедзэ. Уэлбанэшхуэ къэхъуа нэужь, псышхуэ къежэхыурэ я унэхэм къыщIэлъадэрт. Псыдзэ къэхъуа нэужь, Арыкъым къежэхырт.