Къруми сыхэкIыжащ, бгъэ дамэри къутащ

Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал институтым адыгэ IуэрыIуатэмкIэ и къудамэм и щIэныгъэ лэжьакIуэ нэхъыжь, филологие щIэныгъэхэмкIэ кандидат Гъут Ланэ адыгэ лъэпкъым и блэкIар къэтIэщIыжыным хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIхэм ящыщ зыщ.

Бзылъхугъэм и кандидат лэжьыгъэр 2006 гъэм пхигъэкIауэ щытащ, ар зытеухуауэ щытари адыгэ псалъэжьхэрщ.  Адыгэ хабзэкIэ бзылъхугъэр жылагъуэм зэрыхэтым, псалъэ шэрыуэхэм я щхьэхуэныгъэхэм мызэ-мытIэу ар тетхыхьащ. Мы зэманым Ланэ йолэжь IуэрыIуатэр, адыгэ псалъэжьхэр джыным. Абы иригъэкIуэкI къэхутэныгъэхэм ящыщу нобэ фыщыдгъэгъуэзэну дыхуейщ хъыбарыжьрэ таурыхърэ зиIэу зэхуихьэса псалъэжьхэмрэ псалъэ шэрыуэхэмрэ я зы Iыхьэм.  

Алыхьым къуимытар бегъымбарым къуитыркъым

- Еуэрэ-еуэрэт, жи, бегъымбар гуэр уэрамымкIэ ирикIуэрэ пэт, хьэ ягъэбанэу факъыритI къакIухьу илъэгъуащ. Бегъымбарыр псапащIэти, факъыритIым ябгъэдыхьэри:- Алыхьым и щIасэ хъун факъыритI, апхуэдизрэ къэвмыкIухьу, си деж махуэкIэрэ фынакIуэ, сэ фэстынщ фэ фшхын,- яжриIащ. ФакъыритIыр мэгуфIэри, къамыкIухьыжу бегъымбарым деж кIуэхэу хуожьэ. АйтIум зым мылъку тIэкIу иIэт, адрейм зырикI имыIэу къулейсыз дыдэт. Бегъымбарым деж кIуэхукIэ, къаритыр бабыщыл гъэват. «Мыпхуэдизрэ къэзмыгъакIуэхэу, ястынур зэуэ ястрэ, нэхъ къулеиIуэ сщIыжмэ хьэ мыхъурэ?!»-жеIэри бегъымбарым мурад ещI. Я кIуэгъуэм ирихьэлIэу къахуегъэхьэзырри, бабыщ укIа тхурытху къарет, нэхъ къулейсызым ейр нэхъ уэдыIуэу, ауэ я кIуэцIыр дыщэкIэ кудауэ. Нэхъ къулеиIуэм ейр нэхъ пшэру икIи гъэвауэ, ауэ зырикI якIуэцIымылъу. КъэкIуэжхэурэ, бабыщыл цIынэ зрита нэхъ къулейсызыр модрейм йохъуапсэри:

- КхъыIэ зэдгъэхъуэж! Сэ мыхэр схуэгъавэу схуэшхынукъым, - жеIэри йолъэIу.

- Апхуэдэу укъыщызэлъэIукIэ, узохъуэж-тIэ, жеIэри зэрахъуэж. Нэхъ къулеиIуэм ихьа бабыщ уэдитхум дыщэ къакIуэцIокIри, абы иужькIэ мылъэIуэжын хуэдэу бей дыдэ мэхъуж. Мыдрей тхьэмыщкIэм бабыщитхур шхын еухри, аргуэру лъэIуакIуэ макIуэ.

Бегъымбарыр къыщIокIри:

- Уэстар урикъуркъэ, аргуэру щхьэ укъэкIуа?!

- Срикъуащ иджыри къэс, «Фухмэ, фыкъакIуэ си деж»,- къыджепIауэ щытати, сыкъэкIуащ.

- Сыт щхьэкIэ, а бабыщитхум якIуэцIылъа дыщэ къомыр асыхьэту буха?

- Сыт дыщэ? Дыщэ лъэпкъ слъэгъуакъым!

- Уэ уэста бабыщхэр дэнэ пхьа? Абыхэм якIуэцIылъащ дыщэ!

- Си гъусэм ейхэм сехъуапсэри есхъуэжат.

- АтIэ, «Алыхьым къуимытмэ, бегъымбарым къуитыркъым» жыхуиIэращ, си деж афIэкIа лъэIуакIуэ укъэмыкIуэж, - жиIэри къыдигъэкIыжащ.

Бгъэр куэдрэ уэмэ, и дамэр мэкъутэ

Къэзанокъуэ Жэбагъы и зэманым зы пщы бзаджэ гуэр щыIэт. Ар жылэ зыдэсым, IэхъупIэм пачри, мэш щащIащ. Мэшыр бэв зэрыхъуу, пщым ятрихащ, хьэсэпэхъуми игъэувыжащ. Мо мэш бэвым зы къру гуп къеуэсауэ махуэ къэскIэ къэтIысырти, хур яшхырт. Итырджы жыхуаIэ къашыргъэр къахэуэрт къруми, зыгуэрым и къурмакъейр щиудырт. ХьэсэпэхъумэрикI абы еуэсауэ, къашыргъэм къиукI кърур пщым къыхуихьырт. Зы махуэ гуэрым хьэсэпэхъумэм къикIухьрэ пэт, кърур къэзыукI къашыргъэм и дамэр зэпыудауэ вагъэмбэкъум дэсу хуэзащ. - Еуей, еуей! Къруми сыхэкIыжащ, бгъэ дамэри къутащ, - жери, бгъэр къихьри пщым и деж къэкIуэжащ хьэсэпэхъумэр. Пщыр Iэбэри, бгъэр къыIихри, и дамэр зэрыкъутар и жагъуэ хъуауэ щеплъым, къашыргъэр къыдэпIэстхъейри, пщым и нэр къыритхъащ. Ар Жэбагъы щызэхихым, «Бгъэр куэдрэ уэмэ, и дамэр мэкъутэ», - жыхуаIэр аращ, ягъэ кIынкъым пщым и нэр къыритхъамикI», - жиIащ.

Гуащэ хуэлъэ-псы хэлъафэ

Еуэри, нысэр гуащэм хуэлъэ Iейт, жи. Хуэлъэ Iейти, лIыр гузавэрт, жи, Iейуэ, Iэмал хуигъуэтыртэкъым, жи, и фызыр и анэм гуригъэIуэну. ИужькIэ мэл иукIщ, дахэуи, шыгъу куэд хидзэщ аби, игъавэри, лыр фызым иригъэшхащ, лэпсыр ирикIутщ аби, гъуэлъыжащ. ТIэкIу дэкIри, жейнэпцI нэбэнэушэу лIыр къэтэджри: - Псы сегъафэ, - жиIащ. - Псы щIэткъым, диIэкъым. - НтIэ, щхьэ димыIэрэ?! КIуэи къэхь, псы семыфауэ нэху зыкъезгъэкIынукъым! - НтIэ, сыкIуэнщ, - жери щIэкIщ аби, псыхьэ кIуащ. Псыхьэ кIуар къэтыхункIэ, лIым пцIанэ зещIри, шэтIэтIым зыхегъэукIуриери псыхьэ кIуам кIэлъокIуэ. Фызым псы къыригъэхъуэну зыщригъэзыхым, йопхъуэри и пщэр къеубыд аби: «Гуащэ хуэлъэ-псы хэлъафэ! Гуащэ хуэлъэ-псы хэлъафэ!» - жери псым щIигъэмбырыуэщ, щIигъэмбырыуэри, къыщIэпхъуэжщ, зихуэпэжщ аби, пIэм гъуэлъыжащ. Фызыр кIэзызу къыхэкIыжри, мо цIыхубз шынар къэсыжщ аби, гъащ: - Сэ зыгуэрым сыхуэзащ, сылIэнущ! - жери.

- Сыт узыхуэзар?

- «Гуащэ хуэлъэ-псы хэлъафэр, мыращ!» - жери псым сыщIигъауэм, сыкъыхихыжурэ, сыщIигъауэм, сыкъыхихыжурэ, езыр пцIанабзэу, фIыцIабзэу, зыгуэрым псым сыщIигъэмбырыуэри, дэнэ кIуами сымыщIэу кIуэдыжащ, сэри ерагъыу сыкъэкIуэжащ! - жиIащ.

- НтIэ, - жиIащ, - сэ Тхьэ соIуэ, ар къызыхэкIар ди анэм узэрыхуэлъэракIэ! Ухуэлъэну иджыри ди анэм? ДяпэкIэ нанэ ухуэмылъэ, лъагъу, абы къырикIуэнур къыщыпщIакIэ!

- Тхьэ сылIэхукIэ си IэщIым тесу зесхьэнмэ нанэ! - жиIащ, жи. Зэрихьащ жи, псэухукIэ, къэзылъхуа янэра хуэдэу!

Делэм сэ сыфIокI, губзыгъэр езыр къысфIокI

1) -Уа, Жэбагъы, уэ зыгуэрым уфIэнэуи къыпфIэнэуи тлъагъукъым. Псоми дауэ уагурыIуэрэ? - жаIэу щеупщIым: - Делэм сэ сыфIокI, губзыгъэр езыр къысфIокI,-жиIащ Къэзанокъуэ Жэбагъы. «ЦIыхум уахэтыфын хуейщ», жыхуиIэщ.

2) Зы адыгэпщ ябгэ гуэрыр зэгуэрым губгъуэм щепсыхауэ и шу гупым ящIыгъуу щыст. Плъэри, жыжьэу зы шу гуэр блэкIыу къилъэгъуащ. А зэманым шу закъуэу къэзыкIухьыфыр, мышынэу зи закъуэу гъуэгу теувэфыр зырызыххэти, пщым игъэщIагъуэу щIэупщIащ: - Хэту пIэрэ мо шу закъуэ мышынэу къежьар? - жиIэри. Унафэ ещIри, и шу гъусэхэм ящыщ зы щIегъапхъуэри, ар кърегъэцIыху. «А шур Къэзанокъуэ Жэбагъыщ», - къыщыжраIэм, псынщIэу къригъэгъазэри къригъэблэгъащ. Къэзанокъуэр къыщысым, гупым сэлам къарихри, пщым бгъэдыхьащ. Пщым ар иригъэтIысэхри еупщIащ: - Уа, Къэзанокъуэ Жэбагъы, дауэ уи закъуэ умышынэу къэпкIухьрэ? КъыпфIэнэфын-къозэуэфын щымыIэу плъытэныр сытым къыхэпхрэ? -жиIэри. - Сэри сыпщымыхьэфыну къыпфIэщIрэ? Къэзанокъуэ и пащIэкIэм щIэдыхьэшхыкIри жэуап къритащ: - ЦIыху делэ сыхуэзэм, сэ сыфIокI, губзыгъэ къысхуэзэм, езыр къысфIокI. Ауэ щыхъукIэ зэфIэнэ къыхэкIыркъым. А псалъэ Iущыр пщым щызэхихым, жиIэнри ищIэнри имыщIэжу къэнащ, Жэбагъы гупым сэлам ярихыжри и гъуэгу теувэжащ.

ЛIыр фэладжэщ жыпIэу йомыку

Къэзанокъуэ Жэбагъы ежьэмэ, шу закъуэу къикIухьырт. А зэманым уи закъуэу уежьэн жыхуэпIэр Iуэхушхуэт, гушхуэ пкIуэцIылъын хуейт, уи щхьэ закъуэу гъуэгу утеувэн папщIэ. ЦIыхур яхьу, гъэр ящIу щытащ абы щыгъуэ. ЗылъэкIыр зылъэмыкIым ебгъэрыкIуэрт. Къэзанокъуэ Жэбагъы IуэхукIэ къуажэ гуэрым кIуэн хуей хъуащ. Иш уанэ трилъхьэри ежьащ. Езы Жэбагъы и шыфэлIыфэкIэ зэрыбэлыхь щыIэтэкъым, уеблэмэ фейцеифэ тетт. Зы къуэладжэ зэпиупщIа къудейуэ, къызэплъэкIри зы шу къакIуэу къилъэгъуащ Жэбагъы. А шур зыхуэдэр Жэбагъы ищIэртэкъыми, «Гузэвэгъуэм и щхьэ закъуэу къыщIихуа гуэру къыщIэкIынщ», - жиIащ игукIэ. АрщхьэкIэ шур къэсри - зы бэлыхь гуэрт. Саур уанэмрэ дыжьын джэрыщIэмрэ зэщIэлыдэрт, езы шур хьэзыр Iупэхут, икъукIэ зэгъэпэщат, бжьыфIэт. Ижьырабгъу зыкъыхуищIри шыр къыбгъэдихуащ Жэбагъым. Шур ней-нейуэ къеплъри, фIэхъус щIагъуи къримыхыу, блэкIри ежьэжащ. АрщхьэкIэ куэд имыкIуу къигъэзэжри, зыри къыжримыIэу къебгъэрыкIуащ.

- Си гугъу къыумыщI, - лъэIуащ Жэбагъы.

- Сыт мы фэладжэм жиIэр! - шур нэхъри етащ.

- Уи гъуэгу тет, уи гугъу сщIыркъым, си гугъу къыумыщI! - жиIэри Жэбагъы аргуэру елъэIуащ. АрщхьэкIэ шур зы гурбияныжь гуэру къыщIэкIынти, Жэбагъы жиIэр и тхьэкIумэм иримыгъэхьэу ещанэу къыщеIэм: «ЕI, уэ слъагъур уцIыхугъэншэ дыди!» - жиIащ Жэбагъы, Iэбэщ аби, шур кърилъэфэхащ. ЗэкIуэцIипхэри уанэм трипхэжащ. Шыр Iэдэж ищIри ежьэжащ. ЗыкъомыфI кIуауэ, Жэбагъы еупщIащ щIалэм: - УзблэкIат, щхьэ къэбгъэзэжа?

- Зызумысыжынщи, - жиIащ щIалэм, - сыноплъри, уфэладжэти, си гугъащ си къару нэхъ птекIуэну.

- УблэкIамэ, къыумыгъэзэж, щIалэ. Ар зы. ЕтIуанэрауэ, къызжеIэт, сыт къысхуумураду укъызэбгъэрыкIуат?

- Гъэр усщIыну си гугъащ.

- АтIэ, шынэхъыщIэ, зэгъащIэ, гъэр щIыныр хабзэ мыхъуу адыгэм тхэлъщ. ЕтIуанэрауэ, «лIыр фэладжэщ», жыпIэу йомыку, лIым къуэлъыр пщIэнукъым. Ещанэрауэ, сыт уэсщIэм нэхъ къапщтэрэ?

- Си хьэтыр къэлъагъуи сутIыпщыж! - жиIэри лъэIуащ щIалэр.

- Тхьэ къысхуэIуэ дяпэкIэ апхуэдэ щIэпхъаджагъэ умылэжьыжыну!

- ПхузоIуэ! - жиIащ щIалэм.

- Айдэ-тIэ, кIуэ, гъуэгу махуэ! - жиIащ Жэбагъы, щIалэр итIатэжри иутIыпщыжащ. ЩIалэр шэсыжри къеупщIащ: - Ухэт уэ езыр - апхуэдиз хабзэрэ хьэтыррэ зиIэр? - Жэбагъы жыхуаIэр сэращ.

- Iэу, нобэ си напэ текIыгъуэ махуэти, сыту щIэщхъушхуэ къысщыущI! - жиIащ щIалэм, шыр кIэщIу къиIуантIэри Жэбагъы и сэмэгурабгъу лъэныкъуэмкIэ къэуващ.

БАГЪЭТЫР Луизэ.