Алыдж псалъэ Iущхэр
Iуэхушхуэхэр занщIэу зэфIэкIыркъым
•Дахагъэр Тхьэм къыббгъэдилъхьэ тыгъэщ.
•И лъабжьэр дыдж щхьэкIэ и пыкIэр IэфIщ.
•Ныбжьэгъугъэр - IэпкълъэпкъитIым хэт зы псэщ.
•ЩIыхуэ зытемылъ къулейсызыр куэдкIэ нэхъ къулейщ щIыхуэм щIигъэна бейм нэхърэ.
•Щхьэусыгъуэншэу зыри къэхъуркъым.
•Гугъуехь ухэмытауэ зыми зебгъэсэфынукъым.
•Зыгъэпсэхугъуэ зэман диIэн щхьэкIэ долажьэ, мамыру дыпсэун щхьэкIэ дозауэ.
•ЩIэныгъэр насыпыр зыгъэдахэщ, насыпыншагъэм ущызыхъумэщ.
•Зауэм и мурад нэхъыщхьэр - мамырыгъэщ.
•ЦIыхум нэхъыфI дыдэу хэлъыр гъэсэныгъэрщ.
•Дахагъэр зи тетыгъуэр кIэщI дыдэ пащтыхьщ.
•Уи ныбжьэгъухэр бий зыхуумыщI, уи бийхэр ныбжьэгъу къызэрыпщIыным иужь ит.
•Iуэхушхуэхэр занщIэу зэфIэкIыркъым.
•Акъылым зыри и мыхьэнэкъым, ар цIыхум къыхуэмысэбэпмэ.
•Iущагъыр насыпым и анэщ.
•Игу иримыхь гъэсакIуэм и деж цIыхум зыми зыщыхуигъэсэфынукъым.
•ЦIыхухэм я бзэгум фIамыщI пщтыр телъмэ нэхъ къащтэ, щэху яхъумэ нэхърэ.
•ЧэнджэщэгъуфIыр сыт хуэдэ мылъкум нэхъри нэхъ лъапIэщ.
•Ныбжьэгъугъэ я зэхуаку дэмылъмэ, цIыхухэм я зэпсэлъэныгъэм зыри къикIыркъым.
•Бзылъхугъэм и лъагъуныгъэм нэхъ щышынапхъэщ, цIыхухъум и лъагъумыхъуныгъэм нэхърэ. •Бзылъхугъэм ейр шынагъуэ зыщIыр и гуакIуагъырщ.
•Псалъэр зыгурымыIуэм, башри хэзэгъэнукъым.
Интернетым дыкъыщоджэ
ГъащIэм щыщ дерс
Сымаджэщым и пэш нэщхъейхэм ящыщ зым щIэлъ щIалитIым языр щхьэгъубжэм и гъунэгъуу, адрейр щIэкIыпIэмкIэ нэхъ пэблагъэу ягъэгъуэлъащ.
- Сыт щIыбымкIэ къыщыхъур? - щIоупщIэ бжэмкIэ щылъ сымаджэр.
- Оо, сэ уафэ къащхъуэ, хьэкIэкхъуэкIэхэм я теплъэ гъэщIэгъуэныр къызытещ пшэ бжьэхуц Iэрамэхэр солъагъу, моодэ жыжьэу уплъэмэ, мэз цIыкIуи щыт хуэдэщ, - догуашэ ар и гъунэгъум.
Арати, ар хабзэ хъури, махуэ къэс щхьэгъубжэм и гъунэгъу сымаджэм и ныбжьэгъум хъыбар хуиIуэтэжын, щIыбымкIэ къыщыхъумкIэ тригъэун щIидзащ. Абы илъагъурт кхъуафэжьей цIыкIухэр, бдзэжьей ещэу зэхэс лIы гупыр, псы Iуфэм щыджэгу сабий нэфIэгуфIэхэр, нэгъуэщI Iэджи.
Ауэ щыхъукIи, а хъыбар псори зыжриIэж и гъунэгъум фыгъуэ-ижэ къытекIуэурэ зэгуэпырт фIыгъуэ псори езым зэримылъагъумкIэ. «Захуагъэ-тIэ ар? Мы щIалэр щхьэгъубжэм деж ягъэгъуэлъын папщIэ IурыцIэлъ зыхуищIар хэту пIэрэ? Мы бжэ фейцеймрэ лэч пIэнкIамрэ саIуплъэу жэщ-махуэ хъурейкIэ сэ сыщылъщ, мор мэтхъэжри, щхьэгъубжэм деж щылъщ».
Зэгуэрым щхьэгъубжэм деж щылъ лIым псчэн щIидзэри, и псчэм игъэмэх щыхъум, дохутырыр къриджэну и макъыр къыхудэмышейуэ и псэр хэкIащ, а псом кIэлъыплъа ныбжьэгъум дежкIэ зыри хэлътэкъым дохутырыр къриджэну, ауэ къриджакъым…
Заул дэкIыу лIым и хьэдэр пэшым щIахыжа иужь, бжэмкIэ щылъа лIыр лъаIуэри, щхьэгъубжэм и гъунэгъуу ягъэгъуэлъати, дохутырыр щыщIэкIыжым сымаджэр щтэIэщтаблэу кIэлъыджащ.
- Мыр дауэ! Мы щхьэгъубжэм деж щыт мывэ блын сэрейр дэнэ къыздикIар? Мы пIэм илъам цIыху, мэз, псы, уафэ къащхъуэхэр илъагъуу щытати-тIэ?
Дохутырыр щабэу пыгуфIыкIри, жиIащ:
- Уи гъунэгъум зыгуэр илъагъункIэ Iэмал иIэтэкъым, ар хьэфизт, уэ утригъэууэ арат…
Фэ фщIэрэ?
Къуалэбзухэм я цIэхэр
Голубь сизый скалистый - къурштхьэрыкъуэ
Голуби дикие - тхьэрыкъуэ Iэлхэр
Дятел - жыгыуIу
Жаворонок рогатый кавказский - уэсхьэгуагуэ
Завирушка бледная - кIыкъырфагъуэ
Каменка-плясунья кавказская - бзущхьэщэщ
Камышовка тонкоклювая - бгъэнбзунабдзэху
Клест-елевик - пэкъыу
Козодой южный - бжэнщIэф
Крапивники семейство - банэщIэж лъэпкъыр
Крачка черная - псытхьэрыкъуапцIэ
Куропатка бородатая - адэжынэцIыкIу
Мухоловка малая - жьыкъанжьэгъуплъ
Сабий джэгукIэхэр
Топзэрыж
ДжэгукIэ гугъукъым. Джэгур щIалэ цIыкIухэрщ. НэхъыщIэхэри (илъэсибл-бгъу) нэхъыжьыIуэхэри (илъэс пщыкIух-пщыкIубл) зэхэту мэджэгу. Джэгухэр дапщэ хъуми, тIурытIу къызэролэ. Псоми баш зырыз яIыгъщ. Хьэшакъ фIэтмэ, нэхъыфIщ. Гуп къэс пхъэ топ зырызи яIэщ.
Губгъуэ джафэм (удзыпцIэми хъунущ, ауэ удз имытмэ, нэхъ псынщIэу щокIуэкI) джэгухэр псори сатыритIу щоувыкI. ГупитIым я зэхуаку лъэбакъуибгъу-пщIы дэлъщ, зы гупым хэтхэр лъэбакъуэ 20 - 25-кIэ зэпэжыжьэщ. Сатырхэм нэхъыщIэ цIыкIухэр япэ ирагъэувэ. Япэ дыдэ ититIым пхъэ топхэр ират. Ахэр щIым ягъэтIылъ, зэрырахужьэным хуэдэу загъэхьэзырауэ.
Сатырхэм я ужь дыдэ итыр тхьэмадитIырщ. Абы языр ину мэкIий: «Топ… зэрыж», - жеIэри. Ар зэрызэхахыу пхъэ топхэм бгъэдэт щIалэ цIыкIуитIым топхэр ирахужьэ, я гъунэгъум нэс яхуу абы иратыну. Зратам адэкIэ пащэ. Апхуэдэххэурэ тхьэмадитIым я деж носхэр. Тхьэмадэхэм топхэр ирахужьэри, зэраухылIауэ тур зытращIа щIыпIэм нэс яху.
Топзэрыж щыджэгукIэ, зыгуэр ину еуэу и гъунэгъум блихуу адрей къыкIэлъыкIуэм ирит хъунукъым. Абы апхуэдэу блихуамэ, топым лъэщIыхьэу езым къригъэгъэзэжу зи чэзууэ щытам деж къихужын хуейщ. ИтIанэщ мыдрейм щыпищэнур. Ауэ хуит ящI зи чэзур тIэкIу къикIуэту топыр къэзыхум нэхъ пасэу къыIихыну.
Иужь дыдэу топыр зылъысыр тхьэмадэхэрщ. Мис ахэр хуитщ зэрафIэщкIэ топыр щIахуэу, зэраухылIа турым ар яхунэгъэсмэ, нагъэсыну. Ауэ абы щыгъуэми езыхэр Iэмал имыIэу жэрыгъэкIэ а турым нэсын хуейщ. Къытежу япэ нэсым и гупыр текIуэу аращ.
Турыр гупитIым я дежкIи зыщ. ЗэрызэгурыIуа лъэбакъуэ бжыгъэм щIигъуу зыгуэрым и топыр лъеямэ, ар хэткъым. Абы щыгъуэ тхьэмадэр а топым кIэлъыжэу турым дежкIэ къеуэжын хуейщ. А псоми зэман токIуадэри, дауи, адрей гупым я тхьэмадэр къыкIэрыхуами, япэ ищыжыныр бетэмалщ.
МафIэдз Сэрэбий.
ГушыIэхэр
ИужькIэ зэщIэбгъэнэнщ
Дзэм къулыкъу щызыщIэ щIалэм полковникыр бгъэдохьэ:
- НакIуэ, нэхъыщхьэм сриджащи, сыпшэн хуейщ.
- Ныбжьэгъу полковник, машинэр схузэщIэгъанэркъым.
- Къэгъанэ. ЯпэщIыкIэ сыши, итIанэ зэщIэбгъэнэнщ.
Доллар 300
Бзылъхугъэм и щхьэгъусэм зыхуегъазэ:
- Пщыхьэщхьэ си ныбжьэгъухэм я гъусэу рестораным сыкIуэн хуейщи, кофе къызэрысщэхун доллар 300 къызэт.
- Зы кофе крушкIэм доллар 300 и уасэуи?
- Сыту угъэщIэгъуэн уэ, мы сщыгъ мыхьэнэншэмкIэ рестораным сызэрымыкIуэнур къыбгурыIуэркъэ?!
Зывгъэдахэ
Нэхэр езэшамэ…
Пщыхьэщхьэм нэхэр йозэш. Абыхэм зевгъэгъэпсэхун папщIэ, мыпхуэдэ зэхэлъхэр къэвгъэсэбэп хъунущ:
Халъхьэр: шэ щIэмыхум къыхэщIыкIа кхъуейлъалъэ бжэмышхышхуэ, шэ бжэмышхышхуитI, зы апельсин мыиным и фэ тхъунщIа.
Зэрагъэхьэзырыр: ахэр зэхыболъхьэри, зэщыщ хъуху зэIыбощIэ. ИтIанэ хъурей цIыкIуурэ богъэджэрэз.
Къызэрагъэсэбэпыр: хъурей цIыкIухэр екIуэкIыу нэм и хъуреягъым тыболъхьэри, дакъикъэ 15-кIэ тыбогъэлъ. Псы хуабэкIэ ботхьэщIыж.
* * *
Халъхьэр: шэфталымрэ мандаринымрэ я купщIэу бжэмышхышхуэ зырыз, шатэ бжэмышх цIыкIу, сэхуран дагъэу апхуэдиз.
Зэрагъэхьэзырыр: псори зэхалъхьэри, зэщыщ хъуху зэIащIэ.
Къызэрагъэсэбэпыр: нэм и хъуреягъкIэ щахуэри, дакъикъи 10 хуэдизкIэ кIэрагъэлъ. ЯпэщIыкIэ псы хуабэкIэ, итIанэ псы щIыIэкIэ ятхьэщIыж.
* * *
Халъхьэр: къуэн грамм 30, оливкэ дагъэ бжэмышхышхуитI.
Зэрагъэхьэзырыр: зэIыбощIэри, нэхъ пасэу бгъэхьэзыра, щэкIым къыхэщIыкIа къэп цIыкIум иболъхьэ.
Къызэрагъэсэбэпыр: нэхэм тыболъхьэри, дакъикъэ 15 дэкIа нэужь, салфеткэ гъущэкIэ болъэщIыж.
Къэбарт Мирэ.
Адыгэбзэм и къару
ЧЕХОВ Антон
Хадэм
Лолэ, илъэс тlощl зи ныбжь тхьэlухуд сырыху цlыкlур, хадэ бжыхьым кlэрытщи, абы теIулlа пхъэбгъум и жьэпкъыпэр трилъхьауэ, жэщым хоплъэ. Губгъуэ жыжьэри, lэрамэурэ уафэм телъ пшэхэри, мафIэгу тедзапIэри, лъабакъуипщl нэхърэ мынэхъ жыжьэу хадэм блэж псы цlыкlури lуащхьэм къыкъуэкl мазэм и нур плъыжь-фIыцIафэм щlигъэнащ. Жьым ищlэн игъуэткъыми псыежэхыр егъэтхытх, удзхэмкlэ мэщхъыщхъ... Iэгъуэблагъэр щымщ... Лолэ мэгупсысэ... Абы и нэкlу дахэ цlыкlур зыкlэ нэщхъейщ, и нэм апхуэдизкlэ гукъеуэшхуэ щlэтщи, кlуэ, емыкlущ икlи гущlэгъуншагъэщ абы и гум щыщIэр къыумыгъэIуэтэну.
Лолэ дыгъуасэмрэ нобэмрэ зэрегъапщэ. Нэгъабэ гугъэ lэфlкlэ гъэнщlа мыпхуэдэ дыдэ накъыгъэ мазэ щIэращIэм, цlыхубз институтыр къиухырт абы. Ауэрэ и нэгу къыщlохьэж я класс унафэщl мадмуазель Морсо.
Сымаджэрилэрэ и гур иудауэ, шынэр зэи и нэгум щIэмыкIрэ и пэшхуэр къэпщIэнтIауэ зи гъащIэр езыхьэкI а псэущхьэ мыкIуэмытэм, а гъэм къэзыух хъыджэбзхэр сурэт ятрыригъэхыну ишат.
- Адыдыд, Тхьэм щхьэкlэ мыбыхэм цlыхухъу сурэт къевмыгъэлъагъу! - елъэlурт ар сурэттехым и къуэдзэ цlыхубзым.
Елъэlурт, и нэпсым къызэпижыхьауэ. И гъащlэм гъунэгъуу хъулъхугъэ зымыцlыхуа а шындырхъуо тхъэмыщкlэм дуней къутэжыгъуэр къэсам хуэдэу и щхьэфэцым зиlэтырт цlыхухъу нэпкъ-пэпкъ къызэрилъагъуу. Дэтхэнэ зы «псэхэхми» и пащlэ-жьакlэм къэгъазэ имыlэу жыхьэнмэ мафlэм ухэзылъафэ гурыфlыгъуэ lэфl хилъэгъуэфынут абы. Пщащэхэр Морсо делэм щыдыхьэшх щхьэкIэ, езыхэм ягухэри «гугъэхэмкIэ» кудахэти, ар зыгъэпlейтейр зыхамыщlэу къанэртэкъым. Абыхэм быдэу я фlэщ хъурт институт бжэщхьэIум къызэребакъуэхэу, адэ жьы хуегъэзэкIхэмрэ дзэм кIуэну зызыгъэхьэзыр дэлъхухэмрэ уакъыфIэкIмэ, зэрызехьэу усакlуэ щхьэцэхэр, зи фэ пыкIа уэрэджыlакlуэхэр, ауаныщl дыджхэр, хэкулl псэемыблэжхэр, зи мылъкур къыпхуэмыбжын мелуанырыбжэхэр къахузэпещэу щыту. Уи нэпсыр кърагъакlуэу бзэ lэфlхэрэ къыпщхьэщыжын хьэзыру, езыхэр удэзыхьэх защlэу... Хэплъыхь а гуп зэрызехьэми - къыхэх! Лолэ, псалъэм папщlэ, шэч къытрихьэртэкъым институтыр къызэриухыу, lэмал имыlэу Тургенев и тхылъхэм хэт щIалэхэми пэжымрэ зыужьыныгъэмрэ щIэбэн абыхэм ещхьхэми - роману хъуари, тхыдэ пасэри, ику итри, нобэрейри зэрытемыгъакIуэу зытепсэлъыхьхэм - зэрахуэзэнум.
Мы накъыгъэм Лолэ унагъуэ ихьакIэщ. Абы и лlыр къекIущ, къулейщ, щlалэщ, еджащ, псоми пщlэ къыхуащl. Ауэ, а псом емылъытауэ, ар (дауэ мы накъыгъэ щIэращIэм зыхуэбумысыжын) псэлъэкlэмыщlэщ, тIыгурывэщ икlи мышущ дэлъху мин плlыщl мышухэм хуэдэу*.
Ар сыхьэтипщl зэрыхъуу къоуш, хъэлат щетlагъэри, зиупсыну мэтlыс. lуэхушхуэ зэфlигъэкlым хуэдэу зеупс, игури и псэри етауэ, телефон зэпкърилъхьэ фlэкlа умыщlэну. Зиупса нэужь, псы гуэрхэм йофэ, ари зы бэлыхь ищlэм хуэдэу. Итlанэ зэщlэлыдэу гъэкъэбзарэ ету зытедза защlэкlэ зехуапэ, щхьэгъусэм и lэм йобэури, шыгу зэщlэщlамкlэ лэжьакlуэ макlуэ. Абы щилэжьыр Лолэ ищlэркъым. Тхылъымпlэ гуэрхэр къритхыкl къудейрэ, мурад lущхэр къылъыкъуэкlрэ е, хэт ищlэрэ, лэжьэгъухэр и lэмыщlэ илъу зригъакlуэрэ - гурыlуэгъуэкъым. Сыхьэтиплlыр екlуэкlыу лэжьапlэм къокlыжри, зэрешамрэ къызэрыпщIэнтIамрэ щхьэкlэ тхьэусыхэурэ и щыгъыныр зрехъуэкl. Итlанэ шэджагъуашхэ ищlыну мэтlыс. Iэнэм бгъэдэсыху куэд ешх икlи къепсэлъ. Нэхъыбэу зытепсэлъыхьыр мыхьэнэшхуэ зиlэ lуэхухэращ. Цlыхубзхэр зэрыдакъузэми къэрал мылъкур къыздикl-здэкlуэжми топсэлъыхь. Зыгуэр щхьэкlэ Англиер еуб, Бисмарк щотхъу. Газетхэми, дохутырхэми, актерхэми, еджакIуэхэми яхуэфащэ ялъос. «Щlалэгъуалэр егъэлеяуэ мыхьэнэншэ хъуащ»! Зэ шхэгъуэм lуэхугъуищэ зэхегъэкl. Ауэ псом нэхъ бампlэгъуэращи, хьэщlэ къыдэшхэхэр а цlыху гугъусыгъум къедаlуэурэ къыдожьу. А делагъэрэ гупсысэ мыфэмыцрэ фlэкlа къызыжьэдэмыкlыр хьэщlэу хъуам нэхърэ нэхъ губзыгъэу къыщlокlри псори зыфlегъэлlыкlыф.
- Диlэжкъым дэ иджы тхакlуэфl!- мэщатэ ар шэджагъуашхэ къэс, икlи а гупсысэр абы тхылъхэракъым къыздрихар. Ар зэикl зыри еджэркъым - тхылъи газети. Тургеневрэ Достоевскэмрэ зэхегъэгъуащэ, хъуэрыбзи гушыIи къыгурыlуэкъым. Зэгуэр Лолэ и чэнджэщкlэ Щедрин еджати, «мыгурыlуэгъуэу» тхэуэ къилъытащ.
- Пушкин нэхъыфlщ, си псэм хуэдэ... Пушкин дыхьэшхэн куэд иlэщ! Сэ сыкъеджащ... сощlэж...
Шэджагъуэ нэужьым ар пырхъуэм тохьэ, шэнтжьей щабэм йотlысхьэри, и нэхэр щlригъэлъафэу гупсысэн щlедзэ. Кlыхьу, хэплъэу, зэхэуфауэ, и натlэхэр зригъалъэу мэгупсысэ. Лолэ ищlэркъым ар зэгупсысыр. Абы ищlэращи, сыхьэтитlкlэ акъыл игъэхъея нэужьи ар зыкlи нэхъ губзыгъэ мыхъуауэ жиlэ хабзэ делагъэ дыдэхэм тохьэж. Пщыхьэщхьэм куэзыр мэджэгу. Набдзэгубдзаплъэу. Кlуэгъуэ къэс фIыуэ йогупсыс икlи къыдэджэгур щыуэмэ, макъ гъэхуакIэ тэмакъкlыхьу куэзыр джэгун зэрыхуей щIыкIэр къыгурегъаlуэ. Куэзыр нэужьым, хьэщlэхэр зэрыкlуэжу, псы гуэрым йофэри, зэрыхущlэмыхьэр и нэкlум къищу мэгъуэлъыж. Щыжейкlэ мывэм хуэдэу сабырщ. Зэзэмызэ мэlуэщхъу жумыlэмэ. Ауэ къиlуэщхъури мышущ.
- КъэувыIэ! КъэувыIэ! - шыгухум еджэу къыхэкIиикIащ ар хьэгъуэлlыгъуэм къыкlэлъыкlуэ жэщым.
Жэщ псом къокъуалъэ. И пэ кlуэцlри, и бгъэри, и ныбэри къокъуалъэ...
Аращ Лолэ хужыlэнур и лIым теухуауэ. Иджы ар хадэ ихьэпlэм деж щытщ, абы йогупсыс, илъэгъуа цlыхухъу псоми ирегъапщэри псом нэхърэ нэхъыфlу къелъытэ, ауэ сыт-тlэ абы щхьэкlэ. Мадмуазель Морсо и дунейкъутэж гужьеикlэм ар нэхъыбэжкlэ игъэгугъэрт!
ЗэзыдзэкIар Чэрим Марьянэщ.
* «Сэ ар дэлъху мин плlыщlым зэралъагъуфыным нэхърэ нэхъыфIу слъагъурт. (Шекспир У., Гамлет).
