Урысей Федерацэм хыхьэ субъектхэм ящыщу Къэбэрдей-Балъкъэрыр зыхуэбгъадэ хъун щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэ мыкIуэщI, тхыдэ, щэнхабзэ къулей зиIэ щIыналъэ телъыджэщ. Псом хуэмыдэу абы зиужьащ I92I гъэм и фокIадэм и I-м къэралыгъуэ игъуэта нэужь. Мы зэманым ди республикэр Урысей Ипщэм къыщалъытэ политикэ, экономикэ, щIэныгъэ я лъэныкъуэкIэ ехъулIэныгъэфIхэр зыIэрызыгъэхьа щIыпIэу. Апхуэдэу екIущ, дахэщ абы и къалащхьэ Налшыки. ФокIадэм и I-м илъэс 297-рэ мэхъу ар жылэу зэрытIысрэ.
«Налшык» цIэр къызытехъукIам теухуа Iуэху еплъыкIэхэри зэщхьэщокI. Языныкъуэхэм зэрыжаIэмкIэ, ар епхащ жылэр зэтIысэкIа псым и цIэм, апхуэдэуи налым хуэдэу къэгъэшауэ ар зыщIэтIысхьа бгы жьэгъум. Адрейхэм къызэралъытэмкIэ, ятIагъуэ бдзантхьэр щыкуэд щIыпIэм шыхэм ящIэлъ налыр щIичырти, «налщыч»-р абы къытекIащ. Дауэ хъуми, Налшыкым нобэ и дамыгъэщ налыр – насыпым, зэIузэпэщыгъэм, ехъулIэныгъэм я нэщэнэу адыгэхэм игъащIэми къалъытэр.
Урыс-Кавказ зауэм и лъэхъэнэм быдапIэу щыта Налшык иужькIэ слобода хъуащ, граждан унафэ щызекIуэ жылэуи яубзыхуащ. Ар къалэ щащIар Жэпуэгъуэ революцэ иным и ужькIэщ, Совет властыр щIыпIэм щагъэува нэужь.
1920 гъэм Кавказ Ищхъэрэм Совет властыр щагъэуву Бгырыс республикэ къэунэхуа нэужь, Къалмыкъ БетIал зи пашэ большевик гупым, а гъэмахуэм Налшык зы¬гъэпсэхуакIуэ къэкIуа Сталинри я дэIэпыкъуэгъуу, яхузэфIэкIащ а республикэм Къэбэрдейр къыхагъэкIын. Урысейпсо гъэзэщIакIуэ комитет нэхъыщхьэм I92I гъэм и фокIадэм и I-м къищта унафэм ипкъ иткIэ, Къэбэрдей автономнэ щIыналъэ яухуащ, Налшыки абы и къалащхьэу ягъэуващ. КъыкIэлъыкIуэ илъэсым Балъкъэрри Бгырыс республикэм къыхэкIыжри, Къэбэрдейм гухьащ. Облисполкомым и унафэщIу хаха Къалмыкъым и нэIэ щIэт Къэбэрдей-Балъкъэрыр къэ¬щIэ¬рэщIэж хъуащ. Экономикэр зэрыригъэфIэкIуам къы¬дэкIуэу, ар цIыхубэм щIэ¬ныгъэ егъэгъуэтыным, республикэм и щэнхабзэм зегъэужьыным телэжьащ.
Хэкупсэ нэсым Къэбэрдей-Балъкъэрым IуэхуфI куэд хуилэжьащ. А лъэхъэнэм Налшык къыщы¬зэ¬Iуахащ Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIур (ЛУГ). Абы щылэжьэну кърагъэблэ¬гъащ егъэ¬джакIуэхэр, ¬ун¬а¬фэщI¬хэр, щэнхабзэм и лэжьа¬кIуэхэр зыгъэхьэзырыну Урысейм къикIахэр. КъинэмыщIауэ, Къэбэрдей цIыкIу псыщIэ¬гъэ¬¬лъадэ системэмрэ Акъбащ ГЭС-мрэ яухуащ, Кавказ Ищхъэрэм щынэхъ лъэщ дыдэхэм хабжэ Бахъсэн ГЭС-р зэфIагъэуващ, бгырысхэм я унэхэм, IуэхущIапIэхэм уэздыгъэ щIашащ, щIыналъэм и псы ежэх зыбжанэм электростанц цIыкIухэр трагъэуващ, унэлъащIэ щащI «Чинар», IэфIыкIэ къыщыщIагъэкI фабрикэхэр, Кавказ Ищхъэрэм щыцIэрыIуэу щыта, лыхэкIхэм щелэжь комбинатыр лажьэу яутIыпщащ, къалащхьэм дащIыхьащ лъахэхутэ музейр, лъэпкъ театрыр, нэгъуэщI IуэхущIапIэхэри.
Апхуэдэу, ХХ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм щегъэжьауэ Налшык теуващ зыужьыныгъэм и гъуэгум. Зэман кIэщIым къриубыдэу хэхъуащ абы щыпсэу цIыхухэм я бжыгъэм, заужьащ къалэ экономикэм, промышленностым, заузэщIащ курорт и лъэныкъуэкIэ бгъэдэлъ зэфIэкIхэм. Апхуэдэ мамыр гъащIэр къызэпиудауэ щытащ I94I гъэм къэхъея Хэку зауэшхуэм.
А лъэхъэнэ гугъуми щIыхьрэ пщIэрэ иIэу къикIыфащ Налшык. Хэку зауэшхуэм и илъэсхэм къалащхьэм и экономикэм хэщIыныгъэшхуэ игъуэтами, абы и цIыхухэр бийм пэщIэтащ, я псэ щымысхьыжу. . Налшыкдэс мини 9-м щIигъу хэкIуэдащ а зауэ гуащIэм. Хэку зауэшхуэм щызэрахьа лIыгъэмрэ хахуагъэмрэ щхьэкIэ къалэм щыщ цIыхуи 8-м хуагъэфэщауэ щытащ «Совет Союзым и ЛIыхъужь» цIэ лъагэр, къалэдэс мини I0-м щIигъум иратащ нэгъуэщI къэрал дамыгъэ лъапIэхэр. I985 гъэм Налшык къыхуагъэфэщауэ щытащ Хэку зауэ орденым и I-нэ нагъыщэр. ИужькIэ, 20I0 гъэм, УФ-м и Президентым и УнафэкIэ абы къыфIащащ «Зауэ щIыхьым и къалэ» цIэ лъапIэри.
Къалэм иджыпсту иIэ теплъэмрэ зыужьыныгъэмрэ щIэдзапIэ яхуэхъуауэ къалъытэр Хэку зауэшхуэм иужь лъэхъэнэрщ. Курорт щIыпIэу зэрыщытым къыдэкIуэу, ди къалащхьэм зыщаужьауэ щытащ электроникэ, машинэ ухуэныгъэ, металлургие IэнатIэхэм. Нобэ ар зыужьыныгъэмрэ зыузэщIыныгъэмрэ я гъуэгум ирикIуэ, гъащIэм и лъэныкъуэ куэдкIэ зэфIэкI лъагэхэр зыбгъэдэлъ жылэ Iумахуэщ. Къалэм и унафэм щIэтщ абы къедза жылэ зыбжани. Абыхэми заужь, заукъуэдий, экономикэ, щэнхабзэ, егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ IуэхущIапIэхэм, промышленностым, ухуэныгъэм, сату, транспорт IэнатIэхэм хохъуэ, хьэрычэтыщIэ Iуэхум зыщеубгъу. Къалэм дэтщ дунейпсо мыхьэнэ зиIэ, зэфIэкIышхуэ зыбгъэдэлъ аэропорт, иджы дыдэ къыщызэIуахащ автовокзал ин.
Къалащхьэм дэтщ курыт школрэ гъэсапIэу I00-м нэс. Абыхэм йокIуалIэ сабий минхэр. Налшык дэт еджапIэ нэхъыщхьэхэм щокIуэкI егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ, щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэшхуэхэр. Студент щIалэгъуалэм щIэныгъэ куу ират лъэпкъ еджагъэшхуэхэу зи цIэр фIыкIэ хэр жыжьэ Iуахэм.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и къалащхьэм хуабжьу зыщиужьащ хъыбарегъащIэ IэнатIэм. Махуэ къэс эфирым къохьэ телекомпаниеу щы, радиостанцхэр, щолажьэ кабель, спутник телевиденэхэр, къыщыдокI республикэ газетхэр, журналхэр.
Налшыки къалъытэ къэралпсо мыхьэнэ зиIэ курорт щIыналъэу. ЩхъуантIагъэкIэ, хьэуа къабзэрэ дыгъэ нурымкIэ Тхьэр къыхуэупсащ ди къалащхьэм и щIыуэпсым. Абы и щабагъым дэщIыгъущ минерал зэмылIэужьыгъуэхэр зыхэлъ псы хущхъуэ къыщIэжыпIэхэр, узыфэ куэдым япэувыф ятIэ хьэлэмэтыр. Ахэр я Iэдэжу, Налшык санаторэхэм щоIэзэ гум, псантхуэм, къупщхьэм, лъатэм, тхьэмщIыгъум – цIыхум и Iэпкълъэпкъым илъ дэтхэнэ Iыхьэми епха узыфэхэм. Зы илъэси къанэркъым абыхэм цIыху минхэм зыщамыгъэпсэхуу, я узыншагъэр щрамыгъэфIакIуэу. Зэ нэхъ мыхъуми Налшык и курортхэм щыIам абы къытримыгъазэу зэрыхулъэкIын щыIэкъым, апхуэдизу гум дохьэ, псэми йохуэбылIэ абы и щIыуэпсри.
ЦIэрыIуэщ Налшык и Долинскыр, совет зэманым зыужьыныгъэ ин зыгъуэта щIыпIэр. Къалэм, республикэм я зэIузэпэщыныгъэр къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ Налшык и курортхэм адэкIи зегъэужьыным. Аращ а унэтIыныгъэм КъБР-м и унафэщIхэм гулъытэшхуэ щIыхуащIри.
Лъэпкъи I00-м щIигъум къахэкIа цIыхухэм псэупIэ IэфI икIи тынш яхуэхъуа ди къалащхьэм щолажьэ лъэпкъ щэнхабзэ центру II. Апхуэдэхэщ, псалъэм папщIэ, къущхьэхэм, къэзакъхэм, урысхэм, алыджхэм, журтхэм, корейхэм, ермэлыхэм, нэмыцэхэм, нэгъуэщIхэми я лъэпкъ щэнхабзэ IуэхущIапIэхэр. Абыхэм ящыщ дэтхэнэри хуолажьэ республикэм, къалащхьэм щыпсэу лъэпкъхэм, зи хабзэрэ динкIэ зэщхьэщыкIхэм, яку зэгурыIуэныгъэрэ зэхэщIыкIрэ дэлъыным, цIыхугъэ лъагэр щхьэ закъуэ гупсысэм ищхьэ къызэрыкIуэным. Щэнхабзэ зэпыщIэныгъэхэм нэхъри ягъэбыдэ лъэпкъхэм яку дэлъ мамыр зэхущытыкIэр, зым адрейм хуиIэ шыIэныгъэр, пщIэр.
ЖыпIэнурамэ, цIыхуращ тхыдэр къэзыгъэщIыр. АтIэми, къалэм зыIэригъэхьа дэтхэнэ ехъулIэныгъэми и щIыбагъ къыдэлъщ цIыху гуащIэрэ акъылрэ. ЦIыхубэ депутатхэм я Налшык къалэ Советым и исполкомым и тхьэмадэу, къалэ администрацэм и Iэтащхьэу щыта дэтхэнэми и гъащIэм, и лэжьыгъэм, и Iуэху зехьэкIэм епхащ къалащхьэм и тхыдэр. Налшык къалэ администрацэм мы зэманым и Iэтащхьэр Ахъуэхъу Таймуразщ. ИпэкIэ а къулыкъум тета дэтхэнэми хуэдэу, Ахъуэхъуми лъэкI къигъэнакъым къалэр зыхуей хуэгъэзэн, абы и цIыхухэм я псэукIэр егъэфIэкIуэн, ди республикэм и щыхьэрыр абы и хьэщIэхэми фIыкIэ ягу къинэн папщIэ.
Насыпым и нэщэнэ налыр зи дамыгъэ, фIыуэ тлъагъу ди Налшык къалэм, абы щыпсэухэм дохъуэхъу къэблэгъа махуэшхуэхэмкIэ. ФокIадэм и I-р псоми угъурлы тхурехъу, ехъулIэныгъэрэ зэIузэпэщыгъэрэ дыщымыщIэу махуэшхуэ куэд Тхьэм дытригъэхьэ.
