Бэрбэч ХьэтIутIэ и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым, къэкIыгъэхэм я жылащхьэмрэ генетикэ къэхутэныгъэхэмкIэ Вавилов Николай и цIэр зезыхьэ Урысейпсо щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым, Кведлинбург къалэм дэт, къэкIыгъэ IэрысэхэмкIэ Кюн Юлиус и цIэр зезыхьэ щIэныгъэхутэ институтым я IэщIагъэлIхэм зэгъусэу ирагъэкIуэкIа щIэныгъэ зекIуэхэм кърикIуа Iуэхугъуэхэм щыхэплъэжа зэхуэс иджыблагъэ КъБКъУ-м щекIуэкIащ.
Къэбэрдей-Балъкъэрым узыщрихьэлIэ къэкIыгъэ Iэрысэхэмрэ езыр-езыру губгъуэхэм, бгылъэхэм, шэдылъэхэм къыщыкI абы я унэкъуэщ лъэпкъыгъуэхэмрэ я жылапхъэхэр къехьэлIэным, зэхэдзыным, къэхутэным теухуат зекIуэр. Зи цIэ къитIуа щIэныгъэ центрхэр мыпхуэдэ къэхутэныгъэхэм иужь зэритрэ илъэсищэм нэблэгъащ, абыкIэ ехъулIэныгъэшхуэхэри яIэщ. Нэхъыщхьэ дыдэу абыхэм ирагъэкIуэкI Iуэхугъуэхэм къыхэгъэщыпхъэщ къэкIыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм я жылапхъэхэр щызэхуэхьэса хъумапIэ (банк) къызэрагъэпэщауэ зэрызрагъэубгъур. КъэкIыгъэхэм я жылащхьэм хэлъ щхьэхуэныгъэхэр зэраджым и мызакъуэу, центрхэм кIуэдыпIэ ихуа къэкIыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр къызэрагъэщIэрэщIэжыным, ахэр къыщыхъуа щIыпIэхэм зэрыщагъэбэгъуэжыным иужь итщ.
Абы и IуэхукIэ жыпIэмэ, Вавилов Николай и цIэр зезыхьэ Урысейпсо щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым иригъэкIуэкI лэжьыгъэхэр Урысейм и цIыхур шхыныпхъэкIэ къызэгъэпэщынымрэ технологие IуэхухэмкIэ хъума зэрыхъунымрэ я шынагъуэншагъэм и лъабжьэщ. Абы и гъэтIылъыгъэхэм щIы хъурейм и щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм къраха къэкIыгъэ зэщымыщ защIэу мин пщIы бжыгъэхэм я жылапхъэр хэлъщ. Жылэхэм езыхэм къадэхъуа щхьэхуэныгъэхэр зэрахъумэм къыдэкIуэу, дыкъэзыухъуреихь дунеймрэ щIыуэпсымрэ щекIуэкI зэхъуэкIыныгъэхэмрэ елъытауэ и фIагъыр ирагъэфIакIуэу, и къэуатыр къаIэту къэхутэныгъэхэр ирагъэкIуэкI.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и къэкIыгъэ дунейр зихуэдэ щымыIэ щIыуэпс къэгъэщIыгъэщ. Зэры-Кавказу къапщтэмэ, абы къэкIыгъэу къыщыкIым и процент 50-м ди щIыналъэм ущрихьэлIэнущ. Абы ущыфIэкIыжым, дунейм зыщIыпIи ущримыхьэлIэ къэкIыгъэ лIэужьыгъуэхэр щыIэщ. ЩIэныгъэлIхэм къызэрахутамкIэ, субтропикэ икIи тропикэ щIыуэпсхэм щызекIуэ къэкIыгъэхэр хэбгъэкIмэ, къэкIыгъэ унагъуэ зэхуэмыдэу щыIэхэм псоми Къэбэрдей-Балъкъэрым ущрихьэлIэнущ. Аращ I930 гъэхэм къыщегъэжьауэ щIэх-щIэхыурэ ди щIыналъэм и къэкIыгъэхэр къэхутэным хуэгъэпса щIэныгъэ зекIуэхэр щIэныгъэлIхэр щIрагъэкIуэкIыр, абыхэм я мыхьэнэмрэ пщIэмрэ зэи щIемыхуэхыр.
ИлъэситIкIэ узэIэбэкIыжмэ, Вавиловым и цIэр зезыхьэ центрымрэ КъБКъУ-мрэ зэдрагъэкIуэкIауэ щыта щIэныгъэ зекIуэм километр щихым щIигъу зэпичат, ди щIыналъэм и бгылъэ щIыпIэ куэдми нэсат. Абы щыгъуэ щIэныгъэлIхэм зэхуахьэсауэ щытащ хадэхэкI лъэпкъыгъуэми, къэб, хъэуан, хъарбыз лIэужьыгъуэми 256-м щIигъу, жылэхэкIыкI къэкIыгъэ Iэрысэми езыр-езыру къэкIми 69-м нэблагъэ. КърахьэлIа къэкIыгъэ щапхъэхэр зэрымымащIэм, иджыри къыздэсым щIэныгъэм гу зылъимыта куэд къыхэкIат. ЩIэныгъэ центрхэр абы щыгъуэ зэгурыIуат 202I гъэм иджыри щIэныгъэ зекIуитI къызэрагъэпэщыну.
2019 гъэм екIуэкIа зекIуэм ипкъ иткIэ щIэныгъэлIхэм ирагъэкIуэкIа лэжьыгъэхэр «КъэкIыгъэхэм, къэкIыгъэхэм я жылащхьэм, къэкIыгъэхэм я гъэбэгъуэкIэмрэ зегъэужьыкIэмрэ теухуа къэхутэныгъэхэр» зи фIэщыгъэ, дунейпсо мыхьэнэ зиIэ журналым къытрадзэжауэ щытащ, икIи, къыхэгъэщыпхъэщ хамэ къэрал щыщ къэхутакIуэхэм я деж щIэупщIэшхуэ зэрыщигъуэтар. Абы щыгъуэщ Германием щыIэ, къэкIыгъэ IэрысэхэмкIэ щIэныгъэхутэ центрыр къызэрагъэпэщыну зекIуэхэм къыхыхьэну къыщылъэIуар.
Мы гъэм япэ зекIуэр Тэрч, Лэскэн, КъалэкIыхь щIыналъэхэм щекIуэкIащ. Къалэн зыхуагъэувыжахэм ящыщт хадэхэкI къэкIыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм я жылапхъэр, нартыху лъэпкъыгъуэхэр зэхуэхьэсыныр. ЩIэныгъэ центрхэм я гъэтIылъыгъэхэм хэлъщ зи гугъу тщIы къэкIыгъэхэм я лIэужьыгъуэ куэдым я жылапхъэр. Ауэ, дунейм зэрызихъуэжым хуэдэу, къэкIыгъэхэми я зэхэлъыкIэм, я жылащхьэм, я гъэпсыкIэм зэхъуэкIыныгъэхэр зэманым хелъхьэ. ЩIыпIэ зэгъуэкIхэм зэхъуэкIыныгъэхэр зэрыщекIуэкIыр нэхъ мащIэми, цIыхур куэд щыхъуахэм, гъуэзым зэщIищтахэм къэкIыгъэ дунейм нэхъ щIэхыу зыщехъуэж, абы къыдэкIуэу яхэлъ щхьэхъуэныгъэхэми зэхъуэкIыныгъэ егъуэт.
ЗекIуэм кърикIуахэм теухуауэ КъБКъУ-м щекIуэкIа Iэнэ хъурейм щыжаIащ еплIанэу ирагъэкIуэкI мыпхуэдэ къэпщытэныгъэхэм лэжьыгъэшхуэ къызэрызэринэкIар. КъБКъУ-м щIэныгъэ IуэхухэмкIэ и проректор Хьэшыр Светланэ зэрыжиIамкIэ, щIэныгъэлIхэм мызыгъуэгум къэкIыгъэ зэмылIэужьыгъуэу 302-м я жылапхъэхэр зэхуахьэсын, удз хущхъуэщ жыхуаIэ къэкIыгъэхэм я щапхъэ пщIы бжыгъэхэр кърахьэлIэн яхузэфIэкIащ. Апхуэдэу, Хьэшырым и гугъу ищIащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и къэкIыгъэ дунеймрэ щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэмрэ Кавказ Ищхъэрэм и къэкIыгъэхэр хъумэнымкIэ мыхьэнэ зэриIэм, и гъэтIылъыгъэхэм хэлъ жылапхъэхэр яхъумэ къудей мыхъуу, КъБКъУ-м и ЩIэныгъэ хадэми зэрыщагъэкIым. Проректорым зекIуэм хэтахэм, зи гуащIэ хэзылъхьахэм фIыщIэ яхуищIащ, дяпэкIи зэгъусэу апхуэдэ лэжьыгъэхэр зэдащIыну гугъапIэхэр зэрыщыIэри жиIащ.
АдэкIэ псалъэр зрата, Вавиловым и цIэр зезыхьэ щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым хадэхэкIхэмрэ къэбхэкIхэм я жылащхьэр къэхутэнымкIэ и къудамэм унафэщI Артемьевэ Аннэ зекIуэм зэрыщыгуфIыкIыр, абы и мыхьэнэр лъагэу зэриIэтыр къыхигъэщри, зэхуахьэса къэкIыгъэхэмрэ жылапхъэхэмрэ нэхъ шэщIауэ тепсэлъыхьащ. «Зэхуэтхьэсар къэкIыгъэ зэмылIэужьыгъуэу 302-м я жылапхъэу жыпIэу къэбгъанэ хъунукъым, – гу лъаригъэтащ а бжыгъэм къызэхуэсахэм. – Ахэр къэкIыгъэ унагъуэ 3I-м теугуэшэжын хуейщ. Зэхуэтхьэса псом уеплъыжмэ, языныкъуэхэр, йобэкI, ауэ яхэтщ зи лIэужьыгъуэ иджыри къэс нэсу къэдмыхутахэри, куэд дыдэрэ узримыхьэлIэхэри. Сэ сыкъапщтэмэ, гъэщIэгъуэн дыдэ сщыхъуащ мы щIыналъэм къыщыкI джэдхъурсанэр (дэ апхуэдэ зэи диIатэкъым, ди гъэтIылъыгъэхэми яхэлътэкъым), шыбжий сырыр. Къэбэрдей-Балъкъэрым сыщыхуэзащ къуэнтхьэмпэ, удздадий, удзхэлъхьэ сыр лъэпкъыгъуэ зэщымыщхэм. Шэмэджгъэдыргъыр куэдым тцIыху къэкIыгъэ лъэпкъщ, ауэ мы щIыналъэм абы и лъэпкъыгъуэ зэхуэмыдэ зыбжанэ къыщокIри, ари сфIэхьэлэмэт хъуащ. Гуапэщ зэ зэхуахьэсауэ щытахэм къищынэмыщIауэ, ди япэ итахэр зылъэмыIэса е ямылъагъуу зыблэкIа гуэрхэр дэри къэдгъуэтыну Iэмал дызэриIэр, ахэр къэтхутэу щIэныгъэ дунейм щыдгъэлъэгъуэну зэрытхузэфIэкIыр. Мы зекIуэхэр зэпымыуну, иджыри къызэдгъэпэщыну догугъэ».
Бжьыхьэкухэм хуэзэу щIэныгъэлIхэм я мурадщ етIуанэ зекIуэри къызэрагъэпэщыну. Къалэн нэхъыщхьэу яIэнури убзыхуагъэххэщ – нартыху лIэужьыгъуэхэр зэхуэхьэсын, я жылэри къехьэлIэн.
Хамэ къэрал щыщу зекIуэм хэта нэмыцэ щIэныгъэлIхэри арэзы техъуащ къэкIыгъэ дунейр хъумэнымкIэ, ар къытщIэхъуэ щIэблэм къахуэгъэнэнымкIэ мыпхуэдэ Iуэхугъуэхэм пщIэшхуэ зэраIэр. Кюн Юлиус и цIэр зезыхьэ щIэныгъэ центрым и къэхутакIуэ пашэ Марте Франк илъэгъуар гъэщIэгъуэн дыдэ зэрыщыхъуам и мызакъуэу, щIэныгъэ и IуэхукIэ щIыуэпсым и ныбз дызыщымыгъуазэхэр къызэрызэригъэдзэкIынум тепсэлъыхьащ. «Дыкъэзыухъуреихь дунейр зэрыщхъуэкIэплъыкIэр зым дежкIи щэхуу щымытыж пэжщ, – жиIащ Марте Франк, – ауэ ар апхуэдизу зэтепщIыкIыу зы щIыналъэ цIыкIум узэрыщрихьэлIэр икъукIэ хьэлэмэтщ. Ди нэгу щIэкIамрэ тлъэгъуамрэ тепщIыхьмэ, нэхъ куууэ дызэдэлэжьэну, нэхъыбэрэ дызэлъэIэсыну дыхуейт. ДэркIэ нахуэ хъуащ генетикэ щIэныгъэкIэ зэджэм иджыри зыщиужьын хуейуэ Iэджэ унэтIыныгъи зэриIэр, абы и лъэныкъуэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрыр щапхъэфI зэрырикъур».
КъБКъУ-м и «Ботаникэ жыг хадэ» щIэныгъэ-къуэхутакIуэ центрым и унафэщI, биологие щIэныгъэхэм я кандидат Шэрхъ Заур зэрыжиIэмкIэ, нэмыцэ центрымрэ КъБКъУ-мрэ я зэдэлэжьэкIэ хъунур зыубзыху зэгурыIуэныгъэм иджыпсту йолэжь, ауэ, нахуэр аращи, щIэныгъэ IуэхукIэ зэрызэлъэIэсынум, егъэджэныгъэмкIи зэпыщIэныгъэхэр я зэхуаку зэрыдэлъынум шэч хэлъкъым.
ЗекIуэм кърикIуа Iуэхухэм абы хэтахэр арэзы техъуащ, къыкIэлъыкIуэ зэIущIэм зэрыхуэпабгъэри ямыущэхуу зэхэкIыжащ.
