АкъылыфIэт? БзаджащIэт?

Сталиным щытхъури хущIэзытхъуэри и мащIэкъым нобэр къыздэсым. Языныкъуэхэм къалъытэ ар акъылыфIэу, цIыху Iущу, къызэгъэпэщакIуэ хьэлэмэту, политик Iэзэу щытауэ. Адрейхэм жаIэ ар бзаджащIэу, гущIэгъуншэу, къэрабгъэу, дзыхьмыщIу, лIыукIыу, щысхьыншэу псэуауэ.

1917 гъэм жэпуэгъуэм и 25-м и пщыхьэщхьэм Советхэм я II съездым Лениныр и пашэу къызэригъэпэща Правительствэм лъэпкъ IуэхухэмкIэ министру хагъэхьат Сталиныр, икIи а къулыкъур абы илъэсищым нэскIэ иIыгъащ. 1922 гъэм Лениным и жэрдэмкIэ ар партым  и ЦК-м и Генеральнэ секретару хахащ,  лIэжыхукIи а къулыкъушхуэр ирихьэкIащ. ЖыIэн хуейщ Лениным иужькIэ Сталиным ди къэралри цIыхубэри псэукIэщIэм зэрыхуишар, экономикэми, щэнхабзэми, щIэныгъэми, техникэми, нэгъуэщI IэнатIэ нэхъыщхьэхэми ехъулIэныгъэ инхэр зэрагъуэтар, СССР-р утыкушхуэ зэрихьар, цIэрыIуэ зэрыхъуар. Ди къэралым щаухуащ автомобиль завод, Челябинск, Сталинград, Харьков, Минск трактор заводышхуэхэр дащIыхьащ, комбаин къыщIэгъэкIынымкIэ Европэ псом щынэхъ ин дыдэ Россельмашыр, ДнепроГЭС электорстанц абрагъуэр, нэгъуэщI предприятэ инхэр, Москва-Волгэ, Беломор-Балтикэ, Волгэ-Дон кIэнауэшхуэхэр, гъущI гъуэгухэр, театрхэр, еджапIэщIэхэр, клубхэр, библиотекэхэр, къызэгъэпэща щыхъуащ союз, автоном республикэхэр.

Къэралым щекIуэкI лъэпкъ политикэм и фIыгъэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым къэралыгъуэ игъуэтащ. Абы 1921 гъэм – автоном область, I936 гъэм – автоном республикэ статус къратащ, къэрал къулыкъущIапIэхэр иIэ хъуащ. Пащтыхьым и зэманым дэкъузауэ, кърамыдзэу щыта адыгэхэмрэ балъкъэрхэмрэ промышленнэ предприятэу, лэжьакIуэу, интеллигенцэу яIар процентищым нэблагъэ къудейт, щIэныгъэлI, тхакIуэ, дохутыр хуэдэхэр къахэкIын дэнэ къэна. Республикэм и промышленностыр къэралым щынэхъыфIхэм ящыщу зэтеуващ, мэкъумэш хозяйствэм зиужьащ.

Ди лъэпкъхэм къахэкIащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и мызакъуэу Урысей Федерацэми, дуней псоми цIэрыIуэ щыхъуа цIыху щэджащэхэр. Апхуэдэхэщ тхакIуэхэу Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь, УФ-м и Къэрал саугъэтым и лауреат КIыщокъуэ Алим, Ленин саугъэтми СССР-м и Къэрал саугъэтми я лауреат Кулиев Къайсын, СССР-м и ЦIыхубэ артист, СССР-м и Къэрал саугъэтым тIэунейрэ и лауреат дирижер Iэзэ Темыркъан Юрэ, сурэтыщI Iэзэхэу Пащты Герман, Шемякин Михаил, КIыщ Мухьэдин, Црым Руслан, нэгъуэщIхэри.

А ехъулIэныгъэ псоми я лъабжьэр гъэтIылъа щыхъуар Сталиныр ди къэралым и унафэщIу щыщыта лъэхъэнэрщ. ЩэщI гъэхэм ди республикэм щаухуащ Бахъсэн, Акъбащ ГЭС-хэр, Тырныауз комбинатыр, машинэухуэ, дагъэ щыщIаху заводхэр, лы, гъэш, щIакхъуэ комбинатхэр, IэфIыкIэ фабрикэ, нэгъуэщI предприятэ инхэри.

Хэку зауэшхуэм и зэманым Сталиным хузэфIэкIар къыпхутехынукъым. Уащхъуэдэмыщхъуэу къыттеуа бий бзаджэм хуэфэщэн удын едзыныр къызэгъэпэща хъун папщIэ I94I гъэм мэкъуауэгъуэм и 30-м яухуащ СССР-м зыхъумэжыныгъэмкIэ и къэрал комитет. Абы и пашэ хъуащ Сталиныр. Апхуэдэу ар ягъэуващ СССР-м и Правительствэм и Iэтащхьэу, ЗыхъумэжыныгъэмкIэ министру, Ставкэм и нэхъыщхьэу. Хэку зауэшхуэм щиIэ ехъулIэныгъэм и жэуапу абы фIащащ 1943 гъэм Совет Союзым и маршал, 1945 гъэм – Генералиссимус, Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэ лъапIэхэр.

Совет Союзым плIэнейрэ и лIыхъужь, Хэку зауэшхуэм щиIэ фIыщIэхэм папщIэ «ТекIуэныгъэ» ордену тIу зыхуагъэфэща маршал Жуков Георгий мыпхуэдэу итхыжащ: «Абы адрейхэм къазэрыщхьэщыкI хьэл гъэщIэгъуэн хэлът. Ар щыхуейм и деж гушыIэфырт, щыхуейм и деж пхъашэт, езыр хуабжьу набдзэгубдзаплъэт, гулъытэшхуэ зыхэлът. Iуэхум зэрыхищIыкIым и лъэныкъуэкIи зызыгъэIэзэ куэд плIэIукIэ игъэтIылъыфырт. ГупсысэкIэ телъыджи иIэт абы, псалъэрейтэкъым, лей жиIэнутэкъым, мыдрейхэми ар яхуигъэувырт…».  ГлобускIэ зауэр иунэтIауэ жыхуаIэм и жэуапри мыращ: «ПцIыщ! Сталин зауэ Iуэхум апхуэдизу хищIыкIырти, къыфIэбгъэкIмэ, сэ языныкъуэхэм деж абы худэсчыхын хуей хъурт. Пэжщ, зауэ щыщIидзам ар мащIэу щтэIэщтаблэу щытащ, щыуагъэ гуэрхэри IэщIэкIащ, ауэ нэхъ иужькIэ къыпэщыт къалэнхэми иIыгъ къулыкъуми хуэфащэу щытащ».

НтIэ Сталиныр бзаджащIэу щытар абы епхьэлIэ хъуну? Абыи ар хуэхеякъым. Щыуагъэу IэщIэкIахэмрэ мыхъумыщIагъэу зэхищIыхьахэмрэ хэмытыжатэмэ, Сталиным хуэдэ унафэщI мы дуней псом темытауэ къэплъытэ хъунт. Ауэ, ди жагъуэ зэрыхъущи, фIыуэ ищIам нэхърэ Iейуэ IэщIэкIахэмрэ тэрэзэм здытеплъхьэмэ, нэхъ езышэхынур къыпхуэщIэркъым. Абы и щыуагъэ нэхъ ин дыдэхэм, и цIэр зыгъэпудахэм ящыщщ къэрал, парт власть псори езым и IэмыщIэм ирилъхьэжауэ зэрыщытар, социализмэр и пэкIэ кIуэтэху класс бэнэныгъэр нэхъри зэрызэщIигъэплъар, лажьэ зимыIэ цIыху мелуанхэр зэхэзехуэн зэрищIар, зэригъэтIысар, зэрызэтриукIар, егъэлеяуэ щытхъупсыр кърагъэжэхыурэ и щхьэр лъагэу зэрырагъэлъагъужар, дунейпсор зэуэ социализмэм и гъуэгум тришэну зэрыхэтар, капиталист къэралхэм езэгъырабгъу имыIэу зэреныкъуэкъуар икIи абыхэм я лъагъумыхъуныгъэр СССР-м къызэрыхухьар, нэгъуэщI куэди.

Властышхуэмрэ щытхъупсыр егъэлеяуэ къызэрырагъэжэхымрэ зи щхьэр игъэкIэрэхъуа Сталиным зыри къримыдзэж хъуат, и унафэр зымыдэхэр, зэфIэмыкъабылхэр, тIэкIу пэщIэувэхэр занщIэу лъэныкъуэ иригъэзырт, хуабжьу дзыхьмыщI хъуат. Партым и съездэхэмрэ ЦК-м и пленумхэмрэ уставым тету и чэзум ирагъэкIуэкIыжыртэкъым. Езым и гъунэгъу дыдэу къыдэлажьэхэр щтэIэщтаблэ хъуат, щаукIыну махуэр ямыщIэу. Лажьэ зимыIэ цIыху къызэрыгуэкIхэм я мызакъуэу еджагъэшхуэ, дзэзешэ, политик куэд лъэхъуэщым къихутэрт, зэтраукIэрт. Апхуэдэу зыкIи мыкъуаншэу яукIат Совет Союзым и япэ маршалхэу Блохер Василий, Тухачевский Михаил, япэ рангым и командир Якир Йома, нэгъуэщI куэди. Сталиныр мылIатэмэ, КПСС-м и ЦК-м и Политбюром хэт языныкъуэхэми абыхэм я лъэужьыр яхункIи хъунут, лажьэ ямыIэу иджыри цIыху куэд кIуэдынут.

1953 гъэм гъатхэпэм и 5-м, сыхьэтыр 21-рэ дакъикъэ 50-м Сталин Иосиф лIащ. ЛIакъым, ягъэлIащ. Дунейм къытехьауэ щытащ Добрюхэ Николай и «Сталиныр зэраукIар» тхылъыр. Авторым зэритхымкIэ, 1953 гъэм мазаем и иужьрей и жэщым нэху къекIмэ, тхьэмахуэти, Сталин Иосиф зигъэпсэхуну и дачэм кIуащ. Абы хуабжьу фIэфIт птулъкIэм ит нарзаныр. Берия Лаврентий и унафэкIэ а псым халъхьащ бэдж щхъухьыр. Абы щыщ нарзан стэкан изыфа Сталиныр гъатхэпэм и I-м пщэдджыжьым зимыщIэжу унэ лъэгум илъу къагъуэтыжащ. Абы и лъыр дохутырхэм къапщыта нэужь, къащIат къэхъуар, ауэ Берия щышынэри зыри жаIакъым, узыфэу ягъэувар и щхьэм лъыр дэуеяуэщ. Вождышхуэр лIауэ Мавзолейм щыщIалъхьэнум щыгъуэ и кIуэцIыр кърахати, и лъатэри, и кIэтIийри шэпхъкIэ яугъуэнам хуэдэт, апхуэдизу щхъухьым зэхисхьати. Иосиф зэрылIэу абы и хъумакIуэхэм ящыщу ар узыншэу иужь дыдэу зылъагъужари, щхъухьыр зэхэзылъхьа еджагъэшхуэри Берия иукIащ. Ауэ езым а гъэ дыдэм накъыгъэм и 1-м Москва и Ут Плъыжьым махуэшхуэм хэту къыжьэдэцIэфтри Молотовым жриIат: «Иосиф фыкъезгъэлащ». А псори щыхьэт тохъуэ Сталиныр Берия зэрыIэщIэкIуэдам. 1974-1988 гъэхэм совет разведкэм и Iэтащхьэу, 1988-1991 гъэхэм КГБ-м и унафэщIу щыта Крючков Владимир мыпхуэдэу итхащ: «Сталиныр зэраукIар» къэхутэныгъэхэр къэзыгъэлъагъуэ тхыгъэхэр икъукIэ лъэщщ. Уи фIэщ мэхъу… Сталиным и иужьрей узымрэ и лIэныгъэмрэ ятеухуа дэфтэрхэр куэдщ. Иджы япэ дыдэу Сталиным и лIэныгъэм теухуауэ иджыри къэс кърагъэкIуэкI псалъэмакъхэмрэ хъыбархэмрэ мэхъуу пэжу къахута дэфтэрхэр диIэщ».