Зи нэхэм ямылъагъухэм я япэ еджапIэ

1784 гъэм Париж щыщ егъэджакIуэ цIэрыIуэ Гаюи Валентин правительствэми псапащIэ IуэхущIапIэхэми я дэIэпыкъуныгъэ хэмыту, езым и унэм къыщызэIуихауэ щытащ зи нэхэм ямылъагъу сабийхэм папщIэ школ. XVIII лIэщIыгъуэр къихьэху дуней псом апхуэдэ зы еджапIи щыIакъым.
Япэ дыдэу Гаюи и гъэсэн хъуар екIуэлIапIэншэу члисэм щыпсэу Франсуа де Лезюер щIалэ цIыкIурщ. Куэд дэмыкIыу еджапIэм къекIуэлIащ абы и ныбжьу иджыри сабий II.
Зи нэхэм ямылъагъу сабийхэр зэрыригъэджэну щIыкIэр Гаюи езым зэхигъэувэжащ. ИужькIэ ахэр зэреджэну тхылъхэр игъэхьэзырри, езым и типографием къыщыдигъэкIащ. А тхылъхэрщ нэфхэм папщIэ япэ дыдэу дунейм къытехьар икIи I829 гъэ пщIондэ, Браль Луи и зэрыбыр зэхигъэувэху, ахэращ къагъэсэбэпар.
1803 гъэм урысей пащтыхь Александр Езанэм Валентин зыхуигъэзащ  Санкт-Петербург зи нэхэм ямылъагъухэм папщIэ егъэджэныгъэ IуэхущIапIэ къыщызэIуихыну. 1806 гъэм ар Урысейм къэкIуащ икIи къыдэлэжьэн егъэджакIуэхэр къигъуэтауэ, школыр къызэIуахын хуейуэ егъэджэныгъэмкIэ министерствэм къыбгъэдэкIыу тхыгъэ къыIэрыхьащ. «Урысейм зи нэхэм ямылъагъу сабийхэр яIэкъым» - арат абы итыр. Абы щыгъуэм Валентин езым къигъуэтащ апхуэдэ ныбжьыщIэхэр, ахэр иригъэджэным и мызакъуэу, езым и мылъкукIэ игъэшхэнуи хэтт а цIыху телъыджэр. I807 гъэм пащтыхьым унафэ ищIри, еджапIэр къызэIуахауэ щытащ. Абы егъэджакIуэ 15 щылажьэу арат, мылъкуу хуаутIыпщар мащIэ дыдэти, я Iуэхур абы куэдкIэ къилъахъэрт. Ауэ сабийхэр щIэныгъэм хуэнэхъуеиншэу зэрыщытыр сэбэп къахуэхъуащ гугъуехьхэр къызэранэкIынымкIэ.
И ныбжьыр илъэс 72-рэ хъуху Валентин Гаюи Урысейм щыIащ, къэралым щикIыжым абы зэфIигъэкIа лэжьыгъэ купщIафIэм къыпэкIуэу пащтыхьым тыгъэ хуищIащ щихъ Владимир и орденыр.